Book VIII

Pompei Goes to Cornelia on Lesbos

Iam super Herculeas fauces nemorosaque Tempe,

Haemoniae deserta petens dispendia silvae,

Cornipedem exhaustum cursu stimulisque negantem

Magnus agens, incerta fugae vestigia turbat,

5

Implicitasque errore vias. Pavet ille fragorem

Motorum ventis nemorum; comitumque suorum,

Qui post terga ferit, trepidum laterique timentem

Exanimat. Quamvis summo de culmine lapsus,

Nondum vile sui pretium scit sanguinis esse,

10

Seque memor fati tantae mercedis habere

Credit adhuc iugulum, quantum pro Caesaris ipse

Avulsa cervice daret. Deserta sequentem

Non patitur tutis fatum celare latebris

Clara viri facies. Multi, Pharsalica castra

15

Cum peterent, nondum fama prodente ruinas,

Occursu stupuere ducis, vertigine rerum

Adtoniti: cladisque suae vix ipse fidelis

Auctor erat. Gravis est Magno, quicumque malorum

Testis adest. Cunctis ignotus gentibus esse

20

Mallet, et obscuro tutus transire per orbem

Nomine; sed longi poenas Fortuna favoris

Exigit a misero, quae tanto pondere famae

Res premit adversas, fatisque prioribus urget.

Nunc festinatos nimium sibi sentit honores,

25

Actaque lauriferae damnat Sullana iuventae.

Nunc et Corycias classes, et Pontica signa

Deiectum meminisse piget. Sic longius aevum

Destruit ingentes animos, et vita superstes

Imperio. Nisi summa dies cum fine bonorum

30

Adfuit, et celeri praevertit tristia leto,

Dedecori est fortuna prior. Quisquamne secundis

Tradere se fatis audet, nisi morte parata?

Litora contigerat, per quae Peneius amnis

Emathia iam clade rubens exibat in aequor.

35

Inde ratis trepidum, ventis et fluctibus impar,

Flumineis vix tuta vadis, evexit in altum.

Cuius adhuc remis quatitur Corcyra sinusque

Leucadii, Cilicum dominus terraeque Liburnae,

Exiguam vector pavidus correpsit in alnum.

40

Conscia curarum, secreta in litora Lesbi

Flectere vela iubes, qua tunc tellure latebas,

Moestior, in mediis quam si, Cornelia, campis

Emathiae stares. Tristes praesagia curas

Exagitant: trepida quatitur formidine somnus:

45

Thessaliam nox omnis habet: tenebrisque remotis

Rupis in abruptae scopulos extremaque curris

Litora, prospiciens fluctus: nutantia longe

Semper prima vides venientis vela carinae,

Quaerere nec quidquam de fato coniugis audes.

50

En ratis, ad vestros quae tendit carbasa portus,

Quid ferat ignoras: et nunc tibi summa pavoris,

Nuntius armorum tristis, rumorque sinister.

Victus adest coniux. Quid perdis tempora luctus?

Cum possis iam flere, times. Tunc puppe propinqua

55

Prosiluit, crimenque deum crudele notavit,

Deformem pallore ducem, vultusque prementem

Canitie, atque atro squalentes pulvere vestes.

Obvia nox miserae coelum lucemque tenebris

Abstulit, atque animam clausit dolor: omnia nervis

60

Membra relicta labant: riguerunt corda, diuque

Spe mortis decepta iacet. Iam fune ligato

Litoribus, lustrat vacuas Pompeius arenas.

Quem postquam propius famulae videre fideles,

Non ultra gemitus tacitos incessere fata

65

Permisere sibi, frustraque adtollere terra

Semianimem conantur heram: quam pectore Magnus

Ambit, et adstrictos refovet complexibus artus.

Coeperat in summum revocato sanguine corpus

Pompeii sentire manus, moestamque mariti

70

Posse pati faciem: prohibet succumbere fatis

Magnus, et immodicos castigat voce dolores:

Nobile cur robur Fortunae vulnere primo,

Femina, tantorum titulis insignis avorum,

Frangis? Habes aditum mansurae in saecula famae.

75

Laudis in hoc sexu, non legum iura, nec arma,

Unica materia est coniunx miser. Erige mentem,

Et tua cum fatis pietas decertet, et ipsum,

Quod sum vicus, ama. Nunc sum tibi gloria maior,

A me quod fasces, et quod pia turba senatus,

80

Tantaque discessit regum manus. Incipe Magnum

Sola sequi. Deformis, adhuc vivente marito,

Summus et augeri vetitus dolor. Ultima debet

Esse fides, lugere virum. Tu nulla tulisti

Bello damna meo. Vivit post proelia Magnus,

85

Sed Fortuna perit: quod defles, illud amasti

Vocibus his correpta viri, vix aegra levavit

Membra solo, tales gemitu rumpente querelas:

O utinam in thalamos invisi Caesaris issem

Infelix coniunx , et nulli laeta marito!

90

Bis nocui mundo: me pronuba ducit Erinnys

Crassorumque umbrae; devotaque manibus illis

Assyrios in castra tuli civilia casus,

Praecipitesque dedi populos, cunctosque fugavi

A caussa meliore deos. O maxime coniunx,

95

O thalamis indigne meis, hoc iuris habebat

In tantum Fortuna caput! Cur impia nupsi,

Si miserum factura fui? Nunc accipe poenas,

Sed quas sponte luam. Quo sit tibi mollius aequor,

Certa fides regum, totusque paratior orbis,

100

Sparge mari comitem. Mallem felicibus armis

Dependisse caput: nunc clades denique lustra,

Magne, tuas. Ubicumque iaces, civilibus armis

Nostros ulta toros, ades huc atque exige poenas,

Iulia crudelis, placataque pellice caesa,

105

Magno parce tuo. Sic fata, iterumque refusa

Coniugis in gremium, cunctorum lumina solvit

In lacrimas. Duri flectuntur pectora Magni,

Siccaque Thessalia confundit lumina Lesbos.

Tunc Mitylenaeum pleno iam litore vulgus

110

Adfatur Magnum: Si maxima gloria nobis

Semper erit, tanti pignus servasse mariti,

Tu quoque devotos sacro tibi foedere muros,

Oramus, sociosque lares dignare vel una

Nocte tua: fac, Magne, locum, quem cuncta revisant

115

Saecula, quem veniens hospes Romanus adoret.

Nulla tibi subeunda magis sunt moenia victo.

Omnia victoris possunt sperare favorem:

Haec iam crimen habet. Quid, quod iacet insula ponto,

Caesar eget ratibus? Procerum pars magna coibit,

120

Certa loci. Noto reparandum est litore bellum

Accipe templorum cultus, aurumque deorum:

Accipe, si terris, si puppibus ista iuventus

Aptior est: tota, quantum valet, utere Lesbo.

Accipe: ne Caesar rapiat, tu victus habeto.

125

Hoc solum crimen meritae bene detrahe terrae,

Ne nostram videare fidem felixque secutus,

Et damnasse miser. Tali pietate virorum

Laetus in adversis, et mundi nomine gaudens

Esse fidem, Nullum toto mihi, dixit, in orbe

130

Gratius esse solum, non parvo pignore vobis

Ostendi. Tenuit nostros hac obside Lesbos

Adfectus: hic sacra domus carique penates,

Hic mihi Roma fuit. Non ulla in litora puppim

Ante dedi fugiens, saevi cum Caesaris iram

135

Iam scirem meritam, servata coniuge, Lesbon,

Non veritus tantam veniae committere vobis

Materiem. Sed iam satis est fecisse nocentes:

Fata mihi totum mea sunt agitanda per orbem.

Heu nimium felix aeterno nomine Lesbos,

140

Sive doces populos regesque admittere Magnum,

Seu praestas mihi sola fidem. Nam quaerere certum est

Fas quibus in terris, ubi sit scelus. Accipe, numen,

Si quod adhuc mecum es, votorum extrema meorum:

Da similes Lesbo populos, qui Marte subactum

145

Non intrare suos, infesto Caesare, portus,

Non exire vetent. Dixit, moestamque carinae

Imposuit comitem. Cunctos mutare putares

Tellurem patriumque solum: sic litore toto

Plangitur: infestae tenduntur in aethera dextrae:

150

Pompeiumque minus, cuius Fortuna dolorem

Moverat, ast illam, quam toto tempore belli

Ut civem videre suam, discedere cernens

Ingemuit populus: quam vix, si castra mariti

Victoris peteret, siccis dimittere matres

155

Iam poterant oculis: tanto devinxit amore

Hos pudor, hos probitas, castique modestia vultus,

Quod, submissa nimis, nulli gravis hospita turbae,

Stantis adhuc fati vixit, quasi coniuge victo.

Iam pelago medios Titan demissus ad ignes,

160

Nec quibus abscondit, nec si quibus exerit orbem,

Totus erat: vigiles Pompeii in pectore curae

Pompey Sets Sail

Nunc socias adeunt Romani foederis urbes,

Et varias regum mentes, nunc invia mundi

Arva super nimios soles Austrumque iacentes.

165

Saepe labor moestus curarum odiumque futuri

Proiecit fessos incerti pectoris aestus,

Rectoremque ratis de cunctis consulit astris:

Unde notet terras; quae sit mensura secandi

Aequoris in coelo; Syriam quo sidere servet:

170

Aut quotus in plaustro Libyam bene dirigat ignis.

Doctus ad haec fatur taciti servator Olympi:

Signifero quaecumque fluunt labentia coelo,

Numquam stante polo, miseros fallentia nautas

Sidera non sequimur: sed qui non mergitur undis

175

Axis inocciduus, gemina clarissimus Arcto,

Ille regit puppes. Hic cum mihi semper in altum

Surget et instabit summis minor Ursa ceruchis;

Bosporon et Scythiae curvantem litora pontum

Spectamus. Quidquid descendit ab arbore summa

180

Arctophylax, propiorque mari Cynosura feretur,

In Syriae portus tendit ratis. Inde Canopos

Excipit, Australi coelo contenta vagari

Stella, timens Borean: illa quoque perge sinistra,

Trans Pharon, in medio tanget ratis aequore Syrtes.

185

Sed quo vela dari, quo nunc pede carbasa tendi

Nostra iubes? Dubio contra cui pectore Magnus,

Hoc solum toto, respondit, in aequore serva,

Ut sit ab Emathiis semper tua longius oris

Puppis, et Hesperiam pelago coeloque relinquas:

190

Cetera da ventis. Comitem pignusque recepi

Depositum: tunc certus eram, quae litora vellem;

Nunc portum Fortuna dabit. Sic fatur: at ille

Iusto vela modo pendentia cornibus aequis

Torsit, et in laevum puppim dedit, utque secaret,

195

Quas Samiae cautes et quas Chios asperat, undas,

Hos dedit in proram, tenet hos in puppe rudentes.

Aequora senserunt motus, aliterque secante

Iam pelagus rostro, nec idem spectante carina,

Mutavere sonum. Non sic moderator equorum,

200

Dexteriore rota laevum cum circuit axem,

Cogit inoffensae currus accedere metae.

Ostendit terras Titan, et sidera texit.

Sparsus ab Emathia fugit quicumque procella,

Adsequitur Magnum: primusque a litore Lesbi

205

Occurrit natus, procerum mox turba fidelis.

Nam neque deiecto fatis, acieque fugato

Abstulerat Magno reges Fortuna ministros:

Terrarum dominos et sceptra Eoa tenentes

Exsul habet comites. Iubet ire in devia mundi

210

Deiotarum, qui sparsa ducis vestigia legit.

Quando, ait, Emathiis amissus cladibus orbis

Qua Romanus erat, superest, fidissime regum,

Eoam tentare fidem, populosque bibentes

Euphraten, et adhuc securum a Caesare Tigrim.

215

Ne pigeat Magno quaerentem fata remotas

Medorum penetrare domos, Sythicosque recessus,

Et totum mutare diem, vocesque superbo

Arsacidae perferre meas: Si foedera nobis

Prisca manent, mihi per Latium iurata Tonantem,

220

Per vestros obstricta magos, implete pharetras,

Armeniosque arcus Geticis intendite nervis:

Si vos, o Parthi, peterem cum Caspia claustra,

Et sequerer duros aeterni Martis Alanos,

Passus Achaemeniis late discurrere campis,

225

In tutam trepidos numquam Babylona coegi.

Arva super Cyri, Chaldaeique ultima regni

Qua rapidus Ganges et qua Nysaeus Hydaspes

Accedunt pelago, Phoebi surgentis ab igne

Iam propior, quam Persis, eram: tamen omnia vincens

230

Sustinui nostris vos tantum deesse triumphis:

Solus et e numero regum telluris Eoae

Ex aequo me Parthus adit. Nec munere Magni

Stant semel Arsacidae. Quis enim post vulnera cladis

Assyriae iustas Latii compescuit iras?

235

Tot meritis obstricta meis, nunc Parthia ruptis

Excedat claustris vetitam per saecula ripam,

Zeugmaque Pellaeum. Pompeio vincite, Parthi;

Vinci Roma volet. Regem parere iubenti

Ardua non piguit, positisque insignibus aulae

240

Egreditur, famuli raptos indutus amictus.

In dubiis tutum est inopem simulare tyranno.

Quanto igitur mundi dominis securius aevum

Verus pauper agit! Dimisso in litora rege,

Ipse per Icariae scopulos, Ephesumque relinquens,

245

Et placidi Colophona maris, spumantia parvae

Radit saxa Sami: spirat de litore Coo

Aura fluens: Gnidon inde fugit, claramque relinquit

Sole Rhodon, magnosque sinus Telmessidos undae

Compensat medio pelagi. Pamphylia puppi

250

Occurrit tellus: nec se committere muris

Ausus adhuc ullis, te primum, parva Phaseli,

Magnus adit. Nam te metui vetat incola rarus.

Exhaustaeque domus populis; maiorque carinae,

Quam tua, turba fuit. Tendens hinc carbasa rursus

255

Iam Taurum, Tauroque videt Dipsunta cadentem.

Crederet hoc Magnus, pacem cum praestitit undis

Et sibi consultum. Cilicum per litora tutus

Parva puppe fugit: sequitur pars magna senatus

Ad profugum collecta ducem: parvisque Celendris,

260

Qua portu mittitque rates recipitque Selinus,

In Procerum coetu tandem moesta ora resolvit

Vocibus his Magnus: Comites bellique fugaeque,

Atque instar patriae, quamvis in litore nudo,

Pompey Addresses His Followers

In Cilicum terra, nullis circumdatus armis

265

Consultem, rebusque novis exordia quaeram,

Ingentes praestate animos: non omnis in arvis

Emathiis cecidi, nec sic mea fata premuntur,

Ut nequeam relevare caput, cladesque receptas

Excutere. An Libyae Marium potuere ruinae

270

Erigere in fasces, plenis et reddere fastis:

Me pressum leviore manu Fortuna tenebit?

Mille meae Graio volvuntur in aequore puppes,

Mille duces: sparsit potius Pharsalia nostras,

Quam subvertit, opes. Sed me vel sola tueri

275

Fama potest rerum, toto quas gessimus orbe,

Et nomen, quod mundus amat. Vos pendite regna

Viribus atque fide, Libyen, Parthosque, Pharonque,

Quaenam Romanis deceat succurrere rebus.

Ast ego curarum, proceres, arcana mearum

280

Expromam, mentisque meae quo pondera vergant.

Aetas Niliaci nobis suspecta tyranni est:

Ardua quippe fides robustos exigit annos.

Hinc anceps dubii terret sollertia Mauri:

Namque memor generis Carthaginis impia proles

285

Imminet Hesperiae, multusque in pectore vano est

Hannibal; obliquo maculat qui sanguine regnum,

Et Numidas contingit avos, iam supplice Varo

Intumuit, viditque loco Romana secundo.

Quare agite, Eoum, comites, properemus in orbem.

290

Dividit Euphrates ingentem gurgite mundum,

Caspiaque immensos seducunt claustra recessus,

Et polus Assyrias alter noctesque diesque

Vertit, et abruptum est nostro mare discolor unda,

Oceanusque suus. Regnandi sola voluntas.

295

Celsior in campis sonipes, et fortior arcus;

Nec puer aut senior letales tendere nervos

Segnis, et a nulla mors est incerta sagitta.

Primi Pellaeas arcu fregere sarissas,

Bactraque Medorum sedem, murisque superbam

300

Assyrias Babylona domos. Nec pila timentur

Nostra nimis Parthis, audentque in bella venire,

Experti Scythicas, Crasso pereunte, sagittas.

Spicula nec solo spargunt fidentia ferro;

Stridula sed multo saturantur tela veneno.

305

Vulnera parva nocent, fatumque in sanguine summo est.

O utinam non tanta mihi fiducia saeviis

Esset in Arsacidis! Fatis nimis aemula nostris

Fata movent Medos, multumque in gente deorum est

Effundam populos alia tellure revulsos,

310

Excitosque suis immittam sedibus ortus.

Quodsi nos Eoa fides et barbara fallunt

Foedera, vulgati supra commercia mundi

Naufragium Fortuna ferat. Non regna precabor,

Quae feci; sed magna feram solatia mortis

315

Orbe iacens alio, nihil haec in membra cruente,

Nil socerum fecisse pie. Sed cuncta revolvens

Vitae fata meae, semper venerabilis illa

Orbis parte fui: quantus Maeotida supra!

Quantus apud Tanaim toto conspectus in ortu!

320

Quas magis in terras nostrum felicibus actis

Nomen abit, aut unde redit maiore triumpho?

Roma, fave coeptis: quid enim tibi laetius umquam

Praestiterint superi, quam, si civilia Partho

Milite bella geras, tantam consumere gentem,

325

Et nostris miscere malis? Cum Caesaris arma

Concurrent Medis, aut me Fortuna necesse est

Vindicet, aut Crassos.

Sic fatus, murmure sentit

Consilium damnasse viros: quos Lentulus omnes

Virtutis stimulis et nobilitate dolendi

330

Praecessit, dignasque tulit modo consule voces:

Pompey is Over-ruled

Siccine Thessaliae mentem fregere ruinae?

Una dies mundi damnavit fata? secundum

Emathiam lis tanta datur? iacet omne cruenti

Vulneris auxilium? solos tibi, Magne, reliquit

335

Parthorum Fortuna pedes? Quid transfuga mundi

Terrarum totos tractus coelumque perosus,

Adversosque polos alienaque sidera quaeris,

Chaldaeos culture deos, et barbara sacra,

Parthorum famulus? Quid caussa obtendtur armis

340

Libertatis amor? Miserum quid decipis orbem,

Si servire potes? Te, quem Romana regentem

Horruit auditu, quem captos ducere reges

Vidit ab Hyrcanis, Indoque a litore, silvis,

Deiectum fatis, humilem, fractumque videbit,

345

Extolletque animos Latium vesanus in orbem,

Se simul, et Romam, Pompeio supplice, mensus?

Nil animis fatisque tuis effabere dignum:

Exiget ignorans Latiae commercia linguae,

Ut lacrimis se, Magne roges. Patimurne pudoris

350

Hoc vulnus, clades ut Parthia vindicet ante

Hesperias, quam Roma suas? Civilibus armis

Elegit te nempe ducem. Quid vulnera nostra

In Scythicos spargis populos, cladesque latentes?

Quid Parthos transire doces? Solatia tanti

355

Perdit Roma mali, nullos admittere reges

Sed civi servire suo. Iuvat ire per orbem

Ducentem saevas Romana in moenia gentes,

Signaque ab Euphrate cum Crassis capta sequentem?

Qui solus regum, fato celante favorem

360

Defuit Emathiae, nunc tantas ille lacesset

Auditi victoris opes, aut iungere fata

Tecum, Magne, volet? Non haec fiducia genti est.

Omnis in Arctois populus quicumque pruinis

Nascitur, indomitus bellis, et mortis amator.

365

Quidquid ad Boos tractus mundique teporem

Labitur, emollit gentes dementia coeli.

Illic et laxas vestes, et fluxa virorum

Velamenta vides. Parthus per Medica rura,

Sarmaticos inter campos, effusaque plano

370

Tigridis arva solo, nulli superabilis hosti est

Libertate fugae: sed non, ubi terra tumebit,

Aspera conscendet montis iuga; nec per opacas

Bella geret tenebras incerto debilis arcu,

Nec franget nando violenti vorticis amnem,

375

Nec tota in pugna perfusus sanguine membra

Exiget aestivum calido sub pulvere solem.

Non aries illis, non ulla est machina belli:

Haud fossas implere valent: Parthoque sequente

Murus erit, quodcumque potest obstare sagittae.

380

Pugna levis, bellumque fugax, turmaeque vagante,

Et melior cessisse loco, quam pellere, miles.

Illita tela dolis, nec Martem cominus umquam

Ausa pati virtus, sed longe tendere nervos,

Et, quo ferre velint, permittere vulnera ventis.

385

Ensis habet vires, et gens quaecumque virorum est,

Bella gerit gladiis; nam Medos proelia prima

Exarmant, vacuaeque iubent remeare pharetrae.

Nulla manus illis fiducia, tota veneni est.

Credis, Magne, viros, quos in discrimina belli

390

Cum ferro venisse parum est? Tentare pudendum

Auxilium tanti est, toto divisus ut orbe

A terra moriare tua? tibi barbara tellus

Incumbat? te parva tegant ac vilia busta,

Invidiosa tamen, Crasso quaerente sepulchrum?

395

Sed tua sors levior, quoniam mors ultima poena est,

Nec metuenda viris. At non Cornelia letum

Infando sub rege timet. Num barbara nobis

Est ignota Venus, quas ritu caeca ferarum

Polluit innumeris leges et foedera tedae

400

Coniugibus? thalamique patent secreta nefandi.

Inter mille nurus epulis vesana meroque

Regia non ullos exceptos legibus horret

Concubitus: tot femineis complexibus unum

Non lassat nox una marem. Iacuere sorores

405

In fratrum thalamis, sacrataque pignora matrum.

Damnat apud gentes sceleris non sponte peracti

Oedipodionias infelix fabula Thebas:

Parthorum dominus quoties sic sanguine mixto

Nascitur Arsacides! Cui fas implere parentem,

410

Quid rear esse nefas? Proles tam clara Metelli

Stabit barbarico coniux millesima lecto:

Quamquam non ulli plus regia, Magne, vacabit

Saevitia stimulante Venus, titulisque virorum.

Nam quo plura iuvent Parthum portenta, fuisse

415

Hanc sciet et Crassi: ceu pridem debita fatis

Assyriis, trahitur cladis captiva vetustae.

Haereat Eoae vulnus miserabile sortis;

Non solum auxilium funesto a rege petisse,

Sed gessisse prius bellum civile pudebit.

420

Nam quod apud populos crimen socerique tuumque

Maius erit, quam quod, vobis miscentibus arma,

Crassorum vindicta perit? Incurrere cuncti

Debuerant in Bactra duces, et ne qua vacarent

Arma, vel Arctoum Dacis Rhenique catervis

425

Imperii nudare latus, dum perfida Susa

In tumulos prolapsa virum, Babylonque iacerent.

Assyriae paci finem, Fortuna, precamur:

Et, si Thessaliae bellum civile peractum est,

Ad Partho, qui vicit, eat. Gens unica mundi est,

430

De qua Caesareis possim gaudere triumphis.

Non tibi, cum primum gelidum transibis Araxen,

Umbra senis moesti Scythicis confixa sagittis

Ingeret has voces? Tu, quem post funera nostra

Ultorem cinerum nudae speravimus umbrae,

435

Ad foedus pacemque venis? Tunc plurima cladis

Occurrent monimenta tibi: quae moenia trunci

Lustrarunt cervice duces, ubi nomina tanta

Obruit Euphrates, et nostra cadavera Tigris

Detulit in terras, ac reddidit. Ire per ista

440

Si potes, in media socerum quoque, Magne, sedentem

Thessalia placare potes. Quin respicis orbem

Romanum? Si regna times proiecta sub Austro,

Infidumque Iubam, petimus Pharon arvaque Lagi.

Syrtibus hinc Libycis tuta est Aegyptus: at inde

445

Gurgite septeno rapidus mare submovet amnis:

Terra suis contenta bonis, non indiga mercis

Aut Iovis: in solo tanta est fiducia Nilo.

Sceptra puer Ptolemaeus habet, tibi debita, Magne,

Tutelae commissa tuae. Quis nominis umbram

450

Horreat? Innocua est aetas: nec iura fidemque

Respectumque deum veteris speraveris aulae.

Nil pudet adsuetos sceptris: mitissima sors est

Regnorum sub rege novo. Non plura locutus

Impulit huc animos. Quantum spes ultima rerum

455

Libertatis habet! Victa est sententia Magni.

Tunc Cilicum liquere solum, Cyproque citatas

Immisere rates, nullas cui praetulit aras

Undae diva memor Paphiae, si numina nasci

Credimus, aut quemquam fas est coepisse deorum.

Pompey Is Murdered in Egypt

460

Haec ubi deseruit Pompeius litora, totos

Emensus Cypri scopulos, quibus exit in Austrum,

Inde maris vasti transverso vertitur aestu:

Nec tenuit gratum nocturno lumine montem,

Infimaque Aegypti pugnaci litora velo

465

Vix tetigit, qua dividui pars maxima Nili

In vada decurrit Pelusia septimus amnis.

Tempus erat, quo Libra pares examinat horas,

Non uno plus aequa die, noctique rependit

Lux minor hibernae verni solatia damni.

470

Comperit ut regem Casio se monte tenere,

Flectit iter: nec Phoebus adhuc, nec carbasa languent.

Iam rapido speculator eques per litora cursu

Hospitis adventu pavidam compleverat aulam.

Consilii vix tempus erat: tamen omnia monstra

475

Pellaeae colere domus: quos inter Achoreus,

Iam placidus senio, fractisque modestior annis,

(Hunc genuit, custos Nili crescentis in arva,

Memphis vana sacris; illo cultore deorum

Lustra suae Phoebes non unus vixerat Apis)

480

Consilii vox prima fuit; meritumque, fidemque,

Sacraque defuncti iactavit pignora patris.

Sed, melior suadere malis, et nosse tyrannos,

Ausus Pompeium leto damnasse Pothinus:

Ius et fas multos faciunt, Ptolemaee, nocentes.

485

Dat poenas laudata fides, cum sustinet, inquit,

Quos Fortuna premit. Fatis accede deisque,

Et cole felices; miseros fuge. Sidera terra

Ut distant, ut flamma mari, sic utile recto.

Sceptrorum vis tota perit, si pendere iusta

490

Incipit: evertitque arces respectus honesti.

Libertas scelerum est, quae regna invisa tuetur,

Sublatusque modus gladiis. Facere omnia saeve

Non impune licet, nisi cum facis. Exeat aula,

Qui vult esse pius. Virtus et summa potestas

495

Non coeunt: semper metuet, quem saeva pudebunt.

Non impune tuos Magnus contemserit annos;

Qui te nec victos arcere a litore nostro

Posse putat. Neu te sceptris privaverit hospes,

Pignora sunt propiora tibi: Nilonque Pharonque,

500

Si regnare piget, damnatae redde sorori.

Aegyptum certe Latiis tueamur ab armis.

Quidquid non fuerit Magni, dum bella geruntur,

Nec victoris erit. Toto iam pulsus ab orbe,

Postquam nulla manet rerum fiducia, quaerit,

505

Cum qua gente cadat: rapitur civilibus umbris.

Nec soceri tantum arma fugit: fugit ora senatus,

Cuius Thessalicas saturat pars magna volucres:

Et metuit gentes, quas uno in sanguine mixtas

Deseruit: regesque timet, quorum omnia mersit:

510

Thessaliaeque reus, nulla tellure receptus,

Sollicitat nostrum, quem nondum prodidit, orbem.

Iustior in Magnum nobis, Ptolemaee, querelae

Caussa data est. Quid sepositam semperque quietam

Crimine bellorum maculas Pharon, arvaque nostra

515

Victori suspecta facis? cur sola cadenti

Haec placuit tellus, in quam Pharsalica fata

Conferres, poenasque tuas? Iam crimen habemus,

Purgandum gladio, quod nobis sceptra senatus

Te suadente dedit. Votis tua fovimus arma.

520

Hoc ferrum, quod fata iubent proferre, paravi

Non tibi, sed victo. Feriam tua viscera, Magne:

Malueram soceri: rapimur, quo cuncta feruntur.

Tene mihi dubitas an sit violare necesse,

Cum liceat? Quae te nostri fiducia regni

525

Huc agit, infelix? Populum non cernis inermem,

Arvaque vix refluo fodientem mollia Nilo?

Metiri sua regna decet viresque fateri.

Tu, Ptolemaee, potes Magni fulcire ruinam,

Sub qua Roma iacet? bustum cineresque movere

530

Thessalicos audes, bellumque in regna vocare?

Ante aciem Emathiam nullis accessimus armis:

Pompeii nunc castra placent, quae deserit orbis?

Nunc, victoris opes et cognita fata lacessis?

Adversis non deesse decet, sed laeta secutos.

535

Nulla fides umquam miseros elegit amicos.

Adsensere omnes sceleri. Laetatur honore

Rex puer insueto, quod iam sibi tanta licere

Permittant famuli. Sceleri delectus Achillas.

Perfida qua tellus Casiis excurrit arenis,

540

Et vada testantur iunctas Aegyptia Syrtes,

Exiguam sociis monstri gladiisque carinam

Instruit. O superi, Nilusne et barbara Memphis,

Et Pelusiaci tam mollis turba Canopi

Hos animos? Sic fata premunt civilia mundum?

545

Sic Romana iacent? Ullusne in cladibus istis

Est locus Aegypto, Phariusque admittitur ensis?

Hanc certe servate fidem, civilia bella:

Cognatas praestate manus, externaque monstra

Pellite, si meruit tam claro nomine Magnus

550

Caesaris esse nefas. Tanti; Ptolemaee, ruinam

Nominis haud metuis coeloque tonante, profanas

Inseruisse manus, impure ac semivir, audes?

Non domitor mundi, nec ter Capitolia curru

Invectus, regumque potens, vindexque senatus,

555

Victorisque gener; Phario satis esse tyranno

Quod poterat, Romanus erat. Quid viscera nostra

Scrutaris gladio? Nescis, puer improbe, nescis,

Quo tua sit fortuna loco: iam iure sine ullo

Nili sceptra tenes: cecidit civilibus armis,

560

Qui tibi regna dedit. Iam vento vela negarat

Magnus, et auxilio remorum infanda petebat

Litora: quem contra non longa vecta biremi

Adpulerat scelerata manus: Magnoque patere

Fingens regna Phari, celsae de puppe carinae

565

In parvam iubet ire ratem, litusque malignum

Incusat, bimaremque vadis frangentibus aestum,

Qui vetet externas terris advertere classes.

Quodnisi fatorum leges intentaque iussu

Ordinis aeterni miserae vicinia mortis

570

Damnatum leto traherent ad litora Magnum,

Non ulli comitum sceleris praesagia deerant:

Quippe, fides si pura foret, si regia Magno

Sceptrorum auctori vera pietate pateret,

Venturum tota Pharium cum classe tyrannum.

575

Sed cedit fatis, classemque relinquere iussus

Obsequitur, letumque iuvat praeferre timori.

Ibat in hostilem praeceps Cornelia puppim,

Hoc magis impatiens egresso deesse marito,

Quod metuit clades. Remane, temeraria coniunx,

580

Et tu, nate, precor, longeque e litore casus

Exspectate meos: et in hac cervice tyranni

Exp lorate fidem, dixit. Sed dura vetanti

Tendebat geminas amens Cornelia palmas:

Quo sine me, crudelis, abis? Iterumne relinquor,

585

Thessalicis submota malis? Numquam omine laeto

Distrahimur miseri. Poteras non flectere puppim,

Cum fugeres, alio, latebrisque relinquere Lesbi,

Omnibus a terris si nos arcere parabas.

An tantum in fluctus placeo comes? Haec ubi frustra

590

Effudit, prima pendet tamen anxia puppe:

Attonitoque metu nec quoquam avertere visus,

Nec Magnum spectare potest. Stetit anxia classis

Ad ducis eventum, metuens non arma nefasque,

Sed ne submissis precibus Pompeius adoret

595

Sceptra sua donata manu. Transire parantem

Romanus Pharia miles de puppe salutat

Septimius: qui (pro superum pudor!) arma satelles

Regia gestabat posito deformia pilo:

Immanis, violentus, atrox, nullaque ferarum

600

Mitior in caedes. Quis non, Fortuna, putasset

Parcere te populis, quod bello haec dextra vacasset,

Thessaliaque procul tam noxia tela fugasses?

Disponis gladios, ne quo non fiat in orbe,

Heu, facinus civile tibi. Victoribus ipsis

605

Dedecus, et numquam superum caritura pudore

Fabula; Romanus regi sic paruit ensis,

Pellaeusque puer gladio tibi colla recidit,

Magne, tuo. Qua posteritas in saecula mittet

Septimium fama? scelus hoc quo nomine dicent,

610

Qui Bruti dixere nefas? Iam venerat horae

Terminus extremae, Phariamque ablatus in alnum

Perdiderat iam iura sui. Tunc stringere ferrum

Regia monstra parant. Ut vidit cominus enses,

Involvit vultus, atque, indignatus apertum

615

Fortunae praestare caput, tunc lumina pressit,

Continuitque animam, ne quas effundere voces

Posset, et aeternam fletu corrumpere famam.

At postquam mucrone latus funestus Achillas

Perfodit, nullo gemitu consensit ad ictum,

620

Despexitque nefas, servatque immobile corpus,

Seque probat moriens, atque haec in pectore volvit:

Saecula Romanos numquam tacitura labores

Attendunt, aevumque sequens speculatur ab omni

Orbe ratem, Phariamque fidem. Nunc consule famae.

625

Fata tibi longae fluxerunt prospera vitae:

Ignorant populi, si non in morte probaris,

An scieris adversa pati. Ne cede pudori,

Auctoremque dole fati. Quacumque feriris,

Crede manum soceri. Spargant lacerentque licebit,

630

Sum tamen, o superi, felix, nullique potestas

Hoc auferre deo. Mutantur prospera vitae:

Non fit morte miser. Videt hanc Cornelia caedem,

Pompeiusque meus. Tanto patientius, oro,

Claude, dolor, gemitus: natus coniuxque, peremptum

635

Si mirantur, amant. Talis custodia Magno

Mentis erat: ius hoc animi morientis habebat.

At non tam patiens Cornelia cernere saevum

Quam perferre nefas, miserandis aethera complet

Vocibus: o coniunx, ego te scelerata peremi:

640

Letiferae tibi caussa morae fuit avia Lesbos,

Et prior in Nili pervenit litora Caesar.

Nam cui ius alii sceleris? Sed, quisquis in istud

A superis immisse caput, vel Caesaris irae

Vel tibi prospiciens, nescis, crudelis, ubi ipsa

645

Viscera sint Magni: properas, atque ingeris ictus,

Qua votum est victo. Poenas non morte minores

Pendat, et ante meum videat caput. Haud ego culpa

Libera bellorum, quae matrum sola per undas

Et per castra comes, nullis absterrita fatis,

650

Victum, quod reges etiam timuere, recepi.

Hoc merui, coniux, in tuta puppe relinqui?

Perfide, parcebas? te fata extrema petente,

Vita digna fui? Moriar, nec munere regis.

Aut mihi praecipitem, nautae, permittite saltum,

655

Aut laqueum collo tortosque aptare rudentes:

Aut aliquis Magno dignus comes exigat ensem.

Pompeio praestare potest, quod Caesaris armis

Imputet. O saevi, properantem in fata tenetis

Vivis adhuc, coniux, et iam Cornelia non est

660

Iuris, Magne, sui. Prohibent accersere mortem:

Servor victori. Sic fata, interque suorum

Lapsa manus, rapitur, trepida fugiente carina.

At Magni cum terga sonent et pectora ferro,

Permansisse decus sacrae venerabile formae,

665

Iratamque deis faciem, nil ultima mortis

Ex habitu vultuque viri mutasse, fatentur

Qui lacerum videre caput. Nam saevus in ipso

Septimius sceleris maius scelus invenit actu:

Ac retegit sacros, scisso velamine, vultus

670

Semianimis Magni, spirantiaque occupat ora,

Collaque in obliquo ponit languentia transtro.

Tunc nervos venasque secat, nodosaque frangit

Ossa diu: nondum artis erat, caput ense rotare.

At postquam trunco cervix abscisa recessit,

675

Vindicat hoc Pharius dextra gestare satelles.

Degener atque operae, miles Romane, secundae,

Pompeii diro sacrum caput ense recidis,

Ut non ipse feras? Pro summi fata pudoris!

Impius ut Magnum nosset puer, illa verenda

680

Regibus hirta coma, et generosa fronte decora

Caesaries comprensa manu est, Pharioque veruto,

Dum vivunt vultus, atque os in murmura pulsant

Singultus animae, dum lumina nuda rigescunt,

Suffixum caput est, quo numquam bella iubente

685

Pax fuit: hoc leges, Campumque, et rostra movebat:

Hac facie Fortuna tibi Romana placebas.

Nec satis infando fuit hoc vidisse tyranno:

Vult sceleri superesse fidem. Tunc arte nefanda

Submota est capiti tabes: raptoque cerebro

690

Exsiccata cutis, putrisque effluxit ab alto

Humor, et infuso facies solidata veneno est.

Ultima Lageae stirpis, perituraque proles,

Degener, incestae sceptris cessure sororis,

Cum tibi sacrato Macedon servetur in antro,

695

Et regum cineres exstructo monte quiescant,

Cum Ptolemaeorum manes seriemque pudendam

Pyramides claudant, indignaque Mausolea:

Litora Pompeium feriunt, truncusque vadosis

Huc illuc iactatur aquis? Adeone molesta

700

Totum cura fuit socero servare cadaver?

Hac Fortuna fide Magni tam prospera fata

Pertulit: hac illum summo de culmine rerum

Morte petit, cladesque omnes exegit in uno

Saeva die, quibus immunes tot praestitit annos:

705

Pompeiusque fuit, qui numquam mixta videret

Laeta malis: felix nullo turbante deorum,

Et nullo parcente miser. Semel impulit illum

Dilata Fortuna manu. Pulsatur arenis,

Carpitur in scopulis, hausto per vulnera fluctu

710

Ludibrium pelagi: nullaque manente figura,

Una nota est Magno capitis factura revulsi.

Ante tamen Pharias victor quam tangat arenas,

Pompeio raptim tumulum Fortuna paravit,

Ne iaceat nullo, vel ne meliore sepulchro.

715

E latebris pavidus decurrit ad aequora Cordus.

Quaestor ab Idalio Cinyraeae litore Cypri

Pompey’s Burial

Infaustus Magni fuerat comes. Ille per umbras

Ausus ferre gradum, victum pietate timorem

Compulit, ut mediis quaesitum corpus in undis

720

Duceret ad terram, traheretque ad litora Magnum.

Lucis moesta parum per densas Cynthia nubes

Praebebat; cano sed discolor aequore truncus

Conspicitur. Tenet ille ducem complexibus arctis,

Eripiente mari: nunc victus pondere tanto

725

Exspectat fluctus, pelagoque iuvante cadaver

Impellit. Postquam sicco iam litore sedit,

Incubuit Magno, lacrimasque effudit in omne

Vulnus, et ad superos obscuraque sidera fatur:

Non pretiosa petit cumulato ture sepulchra

730

Pompeius, Fortuna, tuus; non pinguis ad astra

Ut ferat e membris Eoos fumus odores,

Ut Romana suum gestent pia colla parentem,

Praeferat ut veteres feralis pompa triumphos,

Ut resonent cantu tristi fora, totus ut ignem

735

Proiectis moerens exercitus ambiat armis.

Da vilem Magno plebeii funeris arcam,

Quae lacerum corpus siccos effundat in ignes.

Robora non desint misero, nec sordidus ustor.

Sit satis, o superi, quod non Cornelia fuso

740

Crine iacet, subicique facem complexa maritum

Imperat, extremo sed abest a munere busti

Infelix coniux, nec adhuc a litore longe est.

Sic fatus, parvos iuvenis procul adspicit ignes,

Corpus, vile suis, nullo custode cremantes.

745

Inde rapit flammas, semiustaque robora membris

Subducens, Quaecumque es, ait, neglecta, nec ulli

Cara tuo, sed Pompeio felicior umbra,

Quod iam compositum violat manus hospita bustum,

Da veniam; si quid sensus post fata relictum est,

750

Cedis et ipsa rogo, paterisque haec damna sepulchri,

Teque pudet sparsis Pompeii manibus, uri.

Sic fatur, plenusque sinus ardente favilla

Pervolat ad truncum; qui fluctu paene relatus

Litore pendebat. Summas dimovit arenas,

755

Et collecta procul lacerae fragmenta carinae

Exig ua trepidus posuit scrobe. Nobile corpus

Robora nulla premunt, nulla strue membra recumbunt:

Admotus Magnum, non subditus, accipit ignis.

Ille sedens iuxta flammas: O maxime, dixit,

760

Ductor, et Hesperii maiestas nominis una,

Si tibi iactatu pelagi, si funere nullo

Tristior iste rogus; manes animamque potentem

Officiis averte meis: iniuria fati

Hoc fas esse iubet; ne ponti belua quidquam,

765

Ne fera, ne volucres, ne saevi Caesaris ira

Audeat: exiguam, quantum potes, accipe flammam,

Romana succense manu. Fortuna recursus

Si det in Hesperiam, non hac in sede quiescent

Tam sacri cineres, sed te Cornelia, Magne,

770

Accipiet, nostraque manu transfundet in urnam.

Interea parvo signemus litora saxo,

Ut nota sit busti; si quis placare peremptum

Forte volet, plenos et reddere mortis honores;

Inveniat trunci cineres, et norit arenas,

775

Ad quas, Magne, tuum referat caput. Haec ubi fatus,

Excitat invalidas admoto fomite flammas.

Carpitur, et lentum Magnus destillat in ignem,

Tabe fovens bustum.

Sed iam percusserat astra

Aurorae praemissa dies: ille, ordine rupto

780

Funeris, adtonitus latebras in litore quaerit.

Quam metuis, demens, isto pro crimine poenam,

Quo te fama loquax omnes accepit in annos?

Condita laudabit Magni socer impius ossa:

Pompey’s Tomb

I modo securus veniae, fassusque sepulchrum

785

Posce caput. Cogit pietas imponere finem

Officio. Semiusta rapit resolutaque nondum

Ossa satis, nervis et inustis plena medullis

Aequorea restinguit aqua, congestaque in unum

Parva clausit humo. Tunc, ne levis aura retectos

790

Auferret cineres, saxo compressit arenam:

Nautaque ne bustum religato fune moveret,

Inscripsit sacrum semiusto stipite nomen:

HIC SITUS EST MAGNUS. Placet hoc, Fortuna, sepulchrum

Dicere Pompeii, quo condi maluit illum,

795

Quam terra caruisse socer? Temeraria dextra,

Cur obicis Magno tumulum, manesque vagantes

Includis? Situs est, qua terra extrema refuso

Pendet in Oceano. Romanum nomen et omne

Imperium Magno est tumuli modus. Obrue saxa,

800

Crimine plena deum. Si tota est Herculis Oete,

Et iuga tota vacant Bromio Nyseia, quare

Unus in Aegypto Magno lapis? Omnia Lagi

Arva tenere potest, si nullo cespite nomen

Haeserit. Erremus populi, cinerumque tuorum,

805

Magne, metu nullas Nili calcemus arenas.

Quodsi tam sacro dignaris nomine saxum,

Adde actus tantos, monimentaque maxima rerum:

Adde truces Lepidi motus, Alpinaque bella,

Armaque Sertori, revocato consule, victa,

810

Et currus, quos egit eques: commercia tuta

Gentibus, et pavidos Cilicas maris. Adde subactam

Barbariem, gentesque vagas, et quidquid in Euro

Regnorum Boreaque iacet. Dic semper ab armis

Civilem repetisse togam: ter curribus actis

815

Contentum patriae multos donasse triumphos.

Quis capit haec tumulus? Surgit miserabile bustum

Non ullis plenum titulis, non ordine tanto

Fastorum: solitumque legi super alta deorum

Culmina, et exstructos spoliis hostilibus arcus,

820

Haud procul est ima Pompeii nomen arena,

Depressum tumulo, quod non legat advena rectus,

Quod, nisi monstratum, Romanus transeat hospes.

Noxia civili tellus Aegyptia fato,

Haud equidem immerito Cumanae carmine vatis

825

Cautum, ne Nili Pelusia tangeret ora

Hesperius miles, ripasque aestate tumentes.

Quid tibi saeva precer pro tanto crimine tellus?

Vertat aquas Nilus, quo nascitur orbe, retentus,

Et steriles egeant hibernis imbribus agri,

830

Totaque in Aethiopum putres solvaris arenas.

Nos in templa tuam Romana accepimus Isin,

Semicanesque deos, et sistra iubentia luctus,

Et quem tu plangens hominem testaris Osirin:

Tu nostros, Aegypte, tenes in pulvere Manes.

835

Tu quoque, cum saevo dederis iam templa tyranno,

Nondum Pompeii cineres, o Roma, petisti:

Exsul adhuc iacet umbra ducis. Si saecula prima

Victoris timuere minas: nunc excipe saltem

Ossa tui Magni, si nondum subruta fluctu

840

Invisa tellure sedent. Quis busta timebit?

Quis sacris dignam movisse verebitur umbram?

Imperet hoc nobis utinam scelus, et velit uti

Nostro Roma sinu: satis o nimiumque beatus,

Si mihi contingat manes transferre revulsos

845

Ausoniam, si tale ducis violare sepulchrum.

Forsitan, aut sulco sterili cum poscere finem

A superis, aut Roma volet feralibus Austris,

Ignibus aut nimiis, aut terrae tecta moventi,

Consilio iussuque deum transibis in urbem,

850

Magne, tuam, summusque feret tua busta sacerdos.

Nunc quis ad exustam Cancro torrente Syenen

Ibit, et imbrifera siccas sub Pleiade Thebas,

Spectator Nili: quis rubri stagna profundi,

Aut Arabum portus mercis mutator Eoae,

855

Magne, petet, quem non tumuli venerabile saxum,

Et cinis in summis forsan turbatus arenis

Advertet, manesque tuos placare iuvabit,

Et Casio praeferre Iovi? Nil ista nocebunt

Famae busta tuae. Templis auroque sepultus

860

Vilior umbra fores: nunc est pro numine summo,

Hoc tumulo Fortuna iacens. Augustius aris

Victoris Libyco pulsatur in aequore saxum.

Tarpeiis qui saepe deis sua tura negarunt,

Inclusum Tusco venerantur cespite fulmen.

865

Proderit hoc olim, quod non mansura sepulcri

Ardua marmoreo surrexit pondere moles.

Pulveris exigui sparget non longa vetustas

Congeriem, bustumque cadet, mortisque peribunt

Argumenta tuae. Veniet felicior aetas,

870

Qua sit nulla fides saxum monstrantibus istud:

Atque erit Aegyptus populis fortasse nepotum

Tam mendax Magni tumulo, quam Creta Tonantis.

Latin
English