Book II

Rome Reacts

Iamque irae patuere deum, manifestaque belli

Signa dedit mundus: legesque et foedera rerum

Praescia monstrifero vertit natura tumultu,

Indixitque nefas. Cur hanc tibi, rector Olympi,

5

Sollicitis visum mortalibus addere curam,

Noscant venturas ut dira per omina clades?

Sive parens rerum cum primum informia regna

Materiemque rudem flamma cedente recepit,

Finxit in aeternum caussas, qua cuncta coercet,

10

Se quoque lege tenens, et saecula iussa ferentem

Fatorum immoto divisit limite mundum:

Sive nihil positum est, sed Fors incerta vagatur,

Fertque refertque vices, et habet mortalia casus:

Sit subitum, quodcumque paras: sit caeca futuri

15

Mens hominum fati: liceat sperare timenti.

Ergo ubi concipiunt, quantis sit cladibus orbi

Constatura fides superum, ferale per urbem

Iustitium: latuit plebeio tectus amictu

Omnis honos: nullos comitata est purpura fasces.

20

Tunc questus tenuere suos, magnusque per omnes

Errabat sine voce dolor. Sic funere primo

Attonitae tacuere domus, cum corpora nondum

Conclamata iacent, nec mater crine soluto

Exigit ad saevos famularum brachia planctus:

25

Sed cum membra premit fugiente rigentia vita,

Vultusque exanimes, oculosque in morte natantes,

Necdum est ille dolor, sed iam metus: incubat amens,

Miraturque malum. Cultus matrona priores

Deposuit: moestaeque tenent delubra catervae.

30

Hae lacrimis sparsere deos, hae pectora duro

Adfixere solo, lacerasque in limine sacro

Attonitae fudere comas, votisque vocari

Adsuetas crebris feriunt ululatibus aures.

Nec cunctae summi templo iacuere Tonantis:

35

Divisere deos, et nullis defuit aris

Invidiam factura parens: quarum una madentes

Scissa genas, planctu liventes atra lacertos,

Nunc, ait, o miserae contundite pectora matres,

Nunc laniate comas, neve hunc differte dolorem,

40

Et summis servate malis: nunc flere potestas,

Dum pendet fortuna ducum: cum vicerit alter,

Gaudendum est. His se stimulis dolor ipse lacessit.

Nec non bella viri diversaque castra petentes

Effundunt iustas in numina saeva querelas:

45

O miserae sortis, quod non in Punica nati

Tempora, Cannarum fuimus Trebiaeque iuventus.

Non pacem petimus, superi: date gentibus iras:

Nunc urbes excite feras: coniuret in armis

Mundus: Achaemeniis decurrant Medica Susis

50

Agmina: Massageten Sythicus non adliget Ister:

Fundat ab extremo flavos Aquilone Suevos

Albis, et indomitum Rheni caput: omnibus hostes

Reddite nos populis: civile avertite bellum.

Hinc Dacus premat, inde Getes: occurrat Iberis

55

Alter, ad Eoas hic vertat signa pharetras:

Nulla vacet tibi, Roma, manus. Vel perdere nomen

Si placet Hesperium, superi, collapsus in ignem

Plurimus ad terram per fulmina decidat aether.

Saeve parens, utrasque simul partesque ducesque,

60

Dum nondum meruere, feri. Tantone novorum

Proventu scelerum quaerunt, uter imperet Urbi?

Vix tanti fuerat, civilia bella movere,

Ut neuter. Tales pietas peritura querelas

Egerit. At miseros angit sua cura parentes,

65

Oderuntque gravis vivacia fata senectae,

Servatosque iterum bellis civilibus annos

Atque aliquis, magno quaerens exempla timori,

Marius Remembered

Non alios, inquit, motus tunc fata parabant,

Cum post Teutonicos victor Libycosque triumphos

70

Exsul limosa Marius caput abdidit ulva.

Stagna udi texere soli laxaeque paludes

Depositum, Fortuna, tuum: mox vincula ferri

Exedere senem, longusque in carcere paedor.

Consul et eversa felix moriturus in Urbe

75

Poenas ante dabat scelerum. Mors ipsa refugit

Saepe virum, frustraque hosti concessa potestas

Sanguinis invisi: primo qui caedis in ictu

Diriguit, ferrumque manu torpente remisit.

Viderat immensum tenebroso in carcere lumen

80

Terribilesque deas scelerum, Mariumque futurum;

Audieratque pavens: Fas haec contingere non est

Colla tibi: debet multas hic legibus aevi,

Ante suam, mortes: vanum depone furorem.

Si libet ulcisci deletae funera gentis,

85

Hunc, Cimbri, servate senem. Non ille favore

Numinis, ingenti superum protectus ab ira,

Vir ferus, et Romam cupienti perdere fato

Suffciens. Idem pelago delatus iniquo

Hostilem in terram, vacuisque mapalibus actus,

90

Nuda triumphati iacuit per regna Iugurthae,

Et Poenos pressit cineres. Solatia fati

Carthago Mariusque tulit: pariterue iacentes

Ignovere deis. Libycas ibi colligit iras.

Ut primum fortuna redit, servilia solvit

95

Agmina: conflato saevas ergastula ferro

Exeruere manus. Nulli gestanda dabantur

Signa ducis, nisi qui scelerum iam fecerat usum,

Attuleratque in castra nefas. Pro fata! quis ille,

Quis fuit ille dies, Marius quo moenia victor

100

Corripuit! quantoque gradu mors saeva cucurrit!

Nobilitas cum plebe perit: lateque vagatur

Ensis, et a nullo revocatum est pectore ferrum.

Stat cruor in templis: multaque rubentia caede

Lubrica saxa madent. Nulli sua profuit aetas.

105

Non senis extremum piguit vergentibus annis

Praecipitasse diem: nec prima in limine vitae

Infantis miseri nascentia rumpere fata.

Crimine quo parvi caedem potuere mereri?

Sed satis est iam, posse mori. Trahit ipse furoris

110

Impetus: et, visum lenti, quaesisse nocentem.

In numerum pars magna perit: rapuitque cruentus

Victor ab ignota vultus cervice recisos,

Dum vacua pudet ire manu. Spes una salutis,

Oscula pollutae fixisse trementia dextrae.

115

Mille licet gladii mortis nova signa sequantur,

Degener o populus, vix saecula longa decorum

Sic meruisse viris, nedum breve dedecus aevi,

Et vitam, dum Sulla redit. Cui funera vulgi

Flere vacet? Vix te sparsum per viscera, Baebi,

120

Innumeras intercarpentis membra coronae

Discerpsisse manus: aut te, praesage malorum

Antoni, cuius laceris pendentia canis

Ora ferens miles festae rorantia mensae

Imposuit. Truncos laceravit Fimbria Crassos.

125

Saeva Tribunicio maduerunt robora tabo.

Te quoque neglectum violatae, Scaevola, dextrae

Ante ipsum penetrale deae semperque calentes

Mactavere focos: parvum sed fessa senectus

Sanguinis effudit iugulo, flammisque pepercit.

130

Septimus haec sequitur, repetitis fascibus, annus:

Ille fuit vitae Mario modus, omnia passo,

Quae peior fortuna potest, atque omnibus uso,

Quae melior: mensoque, homini quid fata pararent.

Iam, quot apud Sacri cecidere cadavera portum,

135

Aut Collina tulit stratas quot porta catervas,

Tunc cum paene caput mundi rerumque potestas

Mutavit translata locum, Romanaque Samnis

Ultra Caudinas speravit vulnera Furcas!

Sulla quoque immensis accessit cladibus ultor.

140

Ille quod exiguum restabat sanguinis Urbi

Sulla Remembered

Hausit: dumque nimis iam putria membra recidit,

Excessit medicina modum, nimiumque secuta est,

Qua morbi duxere, manus. Periere nocentes;

Sed cum iam soli possent superesse nocentes.

145

Tum data libertas odiis, resolutaque legum

Frenis ira ruit. Non uni cuncta dabantur,

Sed fecit sibi quisque nefas. Semel omnia victor

Iusserat. Infandum domini per viscera ferrum

Exegit famulus: nati maduere paterno

150

Sanguine. Certatum est, cui cervix caesa parentis

Cederet: in fratrum ceciderunt praemia fratres.

Busta repleta fuga, permixtaque viva sepultis

Corpora: nec populum latebrae cepere ferarum.

Hic laqueo fauces elisaque guttura fregit:

155

Hic, se praecipiti iaculatus pondere, dura

Dissiluit percussus humo; mortesque cruento

Victori rapuere suas: hic robora busti

Exstruit ipse sui, necdum omni sanguine fuso

Desilit in flammas, et, dum licet, occupat ignes.

160

Colla ducum pilo trepidam gestata per Urbem,

Et medio congesta foro. Cognoscitur illic,

Quidquid ubique iacet scelerum. Non Thracia tantum

Vidit Bistonii stabulis pendere tyranni;

Postibus Antaei Libye: nec Graecia moerens

165

Tot laceros artus Pisaea flevit in aula.

Cum iam tabe fluunt, confusaque tempore multo

Amisere notas, miserorum dextra parentum

Colligit, et pavido subducit cognita furto.

Meque ipsum memini, caesi deformia fratris

170

Ora rogo cupidum vetitisque imponere flammis,

Omnia Sullanae lustrasse cadavera pacis,

Perque omnes truncos, cum qua cervice recisum

Conveniat, quaesisse caput. Quid sanguine manes

Placatos Catuli referam? cum victima tristes

175

Inferias Marius forsan nolentibus umbris

Pendit, inexpleto non fanda piacula busto:

Cum laceros artus, aequataque vulnera membris

Vidimus, et toto quamvis in corpore caeso

Nil animae letale datum, moremque nefandae

180

Dirum saevitiae, pereuntis parcere morti.

Avulsae cecidere manus, exsectaque lingua

Palpitat, et muto vacuum ferit aera motu.

Hic aures, alius spiramina naris aduncae

Amputat: ille cavis evolvit sedibus orbes,

185

Ultimaque effundit spectatis lumina membris.

Vix erit ulla fides, tam saevi criminis unum

Tot poenas cepisse caput. Sic mole ruinae

Fracta sub ingenti miscentur pondere membra:

Nec magis informes veniunt ad litora trunci,

190

Qui medio periere freto. Quid perdere fructum

Iuvit, et, ut vilem, Marii confundere vultum?

Ut scelus hoc Sullas caedesque ostensa placeret,

Agnoscendus erat. Vidit Fortuna colonos

Praenestina suos cunctos simul ense recisos,

195

Unius populum pereuntem tempore mortis.

Tunc flos Hesperiae, Latii iam sola iuventus,

Concidit, et miserae maculavit ovilia Romae.

Tot simul infesto iuvenes occumbere leto,

Saepe fames, pelagique furor, subitaeque ruinae,

200

Aut coeli terraeque lues, aut bellica clades

Numquam poena fuit. Densi vix agmina vulgi

Inter et exsangues, immissa morte, catervas

Victores movere manus. Vix caede peracta

Procumbunt, dubiaque labant cervice: sed illos

205

Magna premit strages: peraguntque cadavera partem

Caedis: viva graves elidunt corpora trunci.

Intrepidus tanti sedit securus ab alto

Spectator sceleris: miseri tot milia vulgi

Non piguit iussisse mori. Congesta recepit

210

Omnia Tyrrhenus Sullana cadavera gurges.

In fluvium primi cecidere, in corpora summi.

Praecipites haesere rates, et strage cruenta

Interruptus aquis fluxit prior amnis in aequor.

Ad molem stetit unda sequens, dum sanguinis alti

215

Vis sibi fecit iter, campumque effusa per omnem,

Praecipitique ruens Tiberina ad flumina rivo

Haerentes adiuvit aquas: nec iam alveus amnem,

Nec retinent ripae, redditque cadavera campo.

Tandem Tyrrhenas vix eluctatus in undas

220

Sanguine caeruleum torrenti dividit aequor.

Hisne Salus rerum, Felix his Sulla vocari,

His meruit tumulum medio sibi tollere Campo?

Haec rursus patienda manent: hoc ordine belli

Ibitur: hic stabit civilibus exitus armis.

225

Quamquam agitant graviora metus, multumque coitur

Humani generis maiore in praelia damno,

Exsulibus Mariis bellorum maxima merces

Roma recepta fuit: nec plus victoria Sullae

Praestitit, invisas penitus quam tollere partes.

230

Hos alio, Fortuna, vocas, olimque potentes

Concurrunt. Neuter civilia bella moveret,

Contentus, quo Sulla fuit. Sic moesta senectus

Praeteritique memor flebat, metuensque futuri.

At non magnanimi percussit pectora Bruti

235

Terror, et in tanta pavidi formidine motus

Pars populi lugentis erat: sed nocte sopora,

Brutus Visits Cato

Parrhasis obliquos Helice cum verteret axes,

Atria cognati pulsat non ampla Catonis.

Invenit insomni volventem publica cura

240

Fata virum casusque Urbis, cunctisque timentem,

Securumque sui; farique his vocibus orsus:

Omnibus expulsae terris olimque fugatae

Virtutis iam sola fides, quam turbine nullo

Excutiet fortuna tibi; tu mente labantem

245

Dirige me, dubium certo tu robore firma:

Namque alii Magnum vel Caesaris arma sequantur:

Dux Bruto Cato solus erit. Pacemne tueris,

Inconcussa tenens dubio vestigia mundo?

An placuit, ducibus scelerum populique furentis

250

Cladibus immixtum, civile absolvere bellum?

Quemque suas rapiunt scelerata in proelia caussae:

Hos polluta domus, legesque in pace timendae;

Hos ferro fugienda fames, mundique ruinae

Permiscenda fides. Nullum furor egit in arma;

255

Castra petunt magna victi mercede: tibi uni

Per se bella placent? Quid tot durasse per annos

Profuit immunem corrupti moribus aevi?

Hoc solum longae pretium virtutis habebis:

Accipient alios, facient te bella nocentem.

260

Ne tantum, o superi, liceat feralibus armis,

Has etiam movisse manus: nec pila lacertis

Missa tuis caeca telorum in nube ferantur:

Nec tanta in casum virtus eat. Ingeret omnis

Se belli fortuna tibi. Quis nolet in isto

265

Ense mori, quamvis alieno vulnere labens,

Et scelus esse tuum? Melius tranquilla sine armis

Otia solus ages, sicut coelestia semper

Inconcussa suo volvuntur sidera lapsu.

Fulminibus propior terrae succenditur aer,

270

Imaque telluris ventos tractusque coruscos

Flammarum accipiunt: nubes excedit Olympus

Lege deum. Minimas rerum discordia turbat:

Pacem summa tenent. Quam laete Caesaris aures

Accipient, tantum venisse in proelia civem!

275

Nam praelata suis numquam diversa dolebit

Castra ducis Magni. Nimium placet ipse, Catoni

Si bellum civile placet. Pars magna senatus

Et duce privato gesturus proelia consul

Sollicitant, proceresque alii: quibus adde Catonem

280

Sub iuga Pompeii, tote iam liber in orbe

Solus Caesar erit. Quodsi pro legibus arma

Ferre iuvat patriis, libertatemque tueri:

Nunc neque Pompeii Brutum nec Caesaris hostem,

Post bellum victoris habes. Sic fatur. At illi

285

Arcano sacras reddit Cato pectore voces:

Summum, Brute, nefas civilia bella fatemur:

Sed quo fata trahunt, virtus secura sequetur.

Crimen erit superis, et me fecisse nocentem.

Sidera quis mundumque valet spectare cadentem,

290

Expers ipse metus? quis, cum ruat arduus aether,

Terra labet, mixto coeuntis pondere mundi,

Compressas tenuisse manus Gentesne furorem

Hesperium ignotae Romanaque bella sequentur,

Deductique fretis alio sub sidere reges;

295

Otia solus agam? Procul hunc arcete furorem,

O superi, motura Dahas ut clade Getasque,

Securo me, Roma cadat. Ceu morte parentem

Natorum orbatum, longum producere funus

Ad tumulum iubet ipse dolor: iuvat ignibus atris

300

seruisse manus, constructoque aggere busti

Ipsum atras tenuisse faces: non ante revellar,

Exanimem quam te complectar, Roma, tuumque

Nomen, libertas, et inanem prosequar umbram.

Sic eat: immites Romana piacula divi

305

Plena ferant: nullo fraudemus sanguine bellum.

O utinam coelique deis erebique liceret

Hoc caput in cunctas damnatum exponere poenas!

Devotum hostiles Decium pressere catervae:

Me geminae figant acies, me barbara telis

310

Rheni turba petat: cunctis ego pervius hastis

Excipiam medius totius vulnera belli.

Hic redimat sanguis populos: hac caede luatur,

Quidquid Romani meruerunt pendere mores.

Ad iuga cur faciles populi, cur saeva volentes

315

Regna pati pereunt? Me solum invadite ferro,

Me frustra leges et inania iura tuentem:

Hic dabit, hic pacem iugulus, finemque laborum

Gentibus Hesperiis: post me regnare volenti

Non opus est bello. Quin publica signa ducemque

320

Pompeium sequimur? Nec, si fortuna favebit,

Hunc quoque totius sibi ius promittere mundi

Non bene compertum est. Ideo me milite vincat,

Ne sibi se vicisse putet. Sic fatur, et acres

Irarum movit stimulos, iuvenisque calorem

325

Excitat in nimios belli civilis amores.

Interea, Phoebo gelidas pellente tenebras,

Pulsatae sonuere fores: quas sancta relicto

Hortensi moerens irrupit Marcia busto:

Marcia Claims Her Place

Quondam virgo toris melioris iuncta mariti:

330

Mox, ubi, connubii pretium mercesque, soluta est

Tertia iam soboles, alios fecunda penates

Impletura datur, geminas ex sanguine matris

Permixtura domos. Sed postquam condidit urna

Supremos cineres, miserando concita vultu,

335

Effusas laniata comas, concussaque pectus

Verberibus crebris, cineresque ingesta sepulcri,

Non aliter placitura viro, sic moesta profatur:

Dum sanguis inerat, dum vis materna, peregi

Iussa, Cato, et geminos excepi foeta maritos.

340

Visceribus lassis, partuque exhausta, revertor

Iam nulli tradenda viro. Da foedera prisci

Illibata tori: da tantum nomen inane

Connubii: liceat tumulo scripsisse, CATONIS

MARCIA; nec dubium longo quaeratur in aevo,

345

Mutarim primas expulsa, an tradita, taedas.

Non me laetorum comitem rebusque secundis

Accipis: in curas venio partemque laborum.

Da mihi castra sequi. Cur tuta in pace relinquar,

Et sit civili propior Cornelia bello?

350

Hae flexere virum voces, et, tempora quanquam

Sint aliena toris, iam fato in bella vocante,

Foedera sola tamen, vanaque carentia pompa

Iura placent, sacrisque deos admittere testes.

Festa coronato non pendent limine serta;

355

Infulaque in geminos discurrit candida postes,

Legitimaeque faces, gradibusque adclivis eburnis

Stat torus, et picto vestes discriminat auro:

Turritaque premens frontem matrona corona

Translata vetuit contingere limina planta.

360

Non, timidum nuptae leviter tectura pudorem,

Lutea demissos velarunt flammea vultus:

Balteus haud fluxos gemmis adstrinxit amictus,

Colla monile decens, humerisque haerentia primis

Suppara nudatos cingunt angusta lacertos.

365

Sic, ut erat, moesti servat lugubria cultus,

Quoque modo natos, hoc est amplexa maritum.

Obsita funerea celatur purpura lana;

Non soliti lusere sales: nec more Sabino

Excepit tristis convicia festa maritus.

370

Pignora nulla domus, nulli coiere propinqui.

Iunguntur taciti, contentique auspice Bruto.

Ille nec horrificam sancto dimovit ab ore

Caesariem, duroque admisit gaudia vultu. -

Ut primum tolli feralia viderat arma,

375

Intonsos rigidam in frontem descendere canos

Passus erat, moestamque genis increscere barbam.

Uni quippe vacat studiisque odiisque carenti,

Humanum lugere genus. - Nec foedera prisci

Sunt tentata tori: iusto quoque robur amori

380

Restitit. Hi mores, haec duri immota Catonis

Secta fuit: servare modum, finemque tenere,

Naturamque sequi, patriaeque impendere vitam;

Nec sibi, sed toti genitum se credere mundo.

Huic epulae, vicisse famem: magnique penates,

385

Submovisse hiemem tecto: pretiosaque vestis,

Hirtam membra super Romani more Quiritis

Induxisse togam: Venerisque huic maximus usus,

Progenies; Urbi pater est, Urbique maritus:

Iustitiae cultor, rigidi servator honesti:

390

In commune bonus: nullosque Catonis in actus

Subrepsit partemque tulit sibi nata voluptas.

Interea trepido discedens agmine Magnus

Moenia Dardanii tenuit Campana coloni.

Haec placuit belli sedes, hinc summa moventi

Pompei Withdraws to Capua

395

Hostis in occursum sparsas extendere partes,

Umbrosis mediam qua collibus Apenninus

Erigit Italiam, nullo qua vertice tellus

Altius intumuit, propiusve accessit Olympo.

Mons inter geminas medius se porrigit undas

400

Inferni superique maris: collesque coercent

Hinc Tyrrhena vado frangentes aequora Pisae,

Illinc Dalmaticis obnoxia fluctibus Ancon.

Fontibus hic vastis immensos concipit amnes,

Fluminaque in gemini spargit divortia ponti.

405

In laevum cecidere latus veloxque Metaurus,

Crustumiumque rapax, et iunctus Sapis Isauro,

Senaque, et Adriacas qui verberat Aufidus undas:

Quoque magis nullum tellus se solvit in amnem,

Eridanus fractas devolvit in aequora silvas

410

Hesperiamque exhaurit aquis. Hunc fabula primum

Populea fluvium ripas umbrasse corona:

Cumque, diem pronum transverso limite ducens,

Succendit Phaethon flagrantibus aethera loris,

Gurgitibus raptis penitus tellure perusta,

415

Hunc habuisse pares Phoebeis ignibus undas.

Non minor hic Nilo, si non per plana iacentis

Aegypti Libycas Nilus stagnaret arenas.

Nec minor hic Istro, nisi quod, dum permeat orbem

Ister, casuros in quaelibet aequora fontes

420

Accipit, et Scythicas exit non solus in undas.

Dexteriora petens montis declivia Tibrim

Unda facit, Rutubamque cavum. Delabitur inde

Vulturnusque celer, nocturnaeque editor aurae

Sarnus, et umbrosae Liris per regna Maricae

425

Vestinis impulsus aquis, radensque Salerni

Culta Siler, nullasque vado qui Macra moratus

Alnos, vicinae percurrit in aequora Lunae.

Longior educto qua surgit in aera dorso,

Gallica rura videt, devexasque aspicit Alpes.

430

Tunc Umbris Marsisque ferax, domitusque Sabelle

Vomere, piniferis amplexus rupibus omnes

Indigenas Latii populos, non deserit ante

Hesperiam, quam cum Scyllaeis clauditur undis,

Extenditque suas in templa Lacinia rupes;

435

Longior Italia, donec confinia pontus

Solveret incumbens, terrasque repelleret aequor.

At postquam gemino tellus elisa profundo est,

Extremi colles Siculo cessere Peloro.

Caesar, in arma furens, nulla, nisi sanguine fuso,

440

Gaudet habere vias, quod non terat hoste vacantes

Hesperiae fines, vacuosque irrumpat in agros,

Caesar Pursues, Taking Corfinium

Atque ipsum non perdat iter, consertaque bellis

Bella gerat. Non tam portas intrare patentes,

Quam fregisse, iuvat: nec tam patiente colono

445

Arva premi, quam si ferro populetur et igni.

Concessa pudet ire via, civemque videri.

Tunc urbes Latii dubiae, varioque favore

Ancipites, quamquam primo terrore ruentis

Cessurae belli, denso tamen aggere firmant

450

Moenia, et abrupto circumdant undique vallo:

Saxorumque orbes, et quae super eminus hostem

Tela petant, altis murorum turribus aptant.

Pronior in Magnum populus, pugnatque minaci

Cum terrore fides: ut, cum mare possidet Auster

455

Flatibus horrisonis, hunc aequora tota sequuntur:

Si rursus tellus, pulsu laxata tridentis

Aeolii, tumidis immittat fluctibus Eurum,

Quamvis icta novo, ventum tenuere priorem

Aequora, nubiferoque polus cum cesserit Euro,

460

Vindicat unda Notum. Facilis sed vertere mentes

Terror erat, dubiamque fidem fortuna ferebat.

Gens Hetrusca fuga trepidi nudata Libonis,

Iusque sui pulso iam perdidit Umbria Thermo.

Nec gerit auspiciis civilia bella paternis

465

Caesaris audito conversus nomine Sulla.

Varus, ut admotae pulsarunt Auximon alae,

Per diversa ruens neglecto moenia tergo,

Qua silvae, qua saxa, fugit. Depellitur arce

Lentulus Asculea. Victor cedentibus instat,

470

Divertitque acies: solusque ex agmine tanto

Dux fugit, et nullas ducentia signa cohortes.

Tu quoque commissae nudatam deseris arcem,

Scipio, Nuceriae: quamquam firmissima pubes

His sedeat castris, iampridem Caesaris armis

475

Parthorum seducta metu: qua Gallica damna

Supplevit Magnus, dumque ipse ad bella vocaret,

Donavit socero Romani sanguinis usum.

At te Corfini validis circumdata muris

Tecta tenent, pugnax Domiti: tua classica servat

480

Oppositus quondam polluto tiro Miloni.

Ut procul immensam campo consurgere nubem,

Ardentesque acies percussis sole corusco

Conspexit telis, Socii, decurrite, dixit,

fluminis ad ripas, undaeque immergite pontem:

485

Et tu montanis totus nunc fontibus exi,

Atque omnes trahe, gurges, aquas ut spumeus alnos,

Discussa compage, feras. Hoc limite bellum

Haereat, hac hostis lentus terat otia ripa.

Praecipitem cohibete ducem: victoria nobis

490

Hic primum stans Caesar erit. Nec plura locatus,

Devolvit rapidum nequidquam moenibus agmen.

Nam prior e campis ut conspicit, amne soluto,

Rumpi Caesar iter, calida prolatus ab ira:

Non satis est, muris latebras quaesisse pavori?

495

Obstruitis campos, fluviisque arcere paratis,

Ignavi? Non, si tumido me gurgite Ganges

Submoveat, stabit iam flumine Caesar in ullo,

Post Rubiconis aquas. Equitum properate catervae:

Ite simul pedites: ruiturum adscendite pontem.

500

Haec ubi dicta, levis totas accepit habenas

In campum sonipes: crebroque simillima nimbo

Trans ripam validi torserunt tela lacerti.

Ingreditur pulsa fluvium statione vacantem

Caesar, et ad tutas hostis compellitur arces.

505

Et iam moturas ingentia pondera turres

Erigit, et mediis subrepsit vinea muris:

Ecce, nefas belli, reseratis agmina portis

Captivum traxere ducem, civisque superbi

Constitit ante pedes. Vultu tamen alta minaci

510

Nobilitas recta ferrum cervice poposcit.

Scit Caesar poenamque peti, veniamque timeri.

Vive, licet nolis, et nostro munere, dixit,

Cerne diem. Victis iam spes bona partibus esto,

Exemplumque mei: vel, si libet, arma retenta;

515

Et nihil hac venia, si viceris ipse, paciscor.

Fatur, et adstrictis laxari vincula palmis

Imperat. Heu quanto melius vel caede peracta

Parcere Romano potuit fortuna pudori;

Poenarum extremum cui fit, quod castra secutus

520

Sit patriae Magnumque ducem totumque senatum,

Ignosci. Premit ille graves interritus iras,

Et secum: Romamne petes, pacisque recessus,

Degener? In medios belli non ire furores,

Iamdudum moriture, paras? Rue certus, et omnes

525

Lucis rumpe moras, et Caesaris effuge munus.

Nescius interea capti ducis, arma parabat

Magnus, ut immixto firmaret robore partes.

Iamque secuturo iussurus classica Phoebo,

Tentandasque ratus moturi militis iras,

Pompei Sends for Reinforcements

530

Adloquitur tacitas veneranda voce cohortes:

O scelerum ultores, melioraque signa secuti,

O vere Romana manus, quibus arma senatus

Non privata dedit, voti deposcite pugnam.

Ardent Hesperii saevis populatibus agri:

535

Gallica per gelidas rabies effunditur Alpes:

Iam tetigit sanguis pollutos Caesaris enses.

Di melius, belli tulimus quod damna priores.

Coeperit inde nefas. Iamiam, me praeside, Roma

Supplicium poenamque petat. Neque enim ista vocari

540

Proelia iusta decet, patriae sed vindicis iram.

Nec magis hoc bellum est, quam cum Catilina paravit

Arsuras in tecta faces, sociusque furoris

Lentulus, exsertique manus vaesana Cethegi.

O rabies miseranda ducis! Cum fata Camillis

545

Te, Caesar, magnisque velint miscere Metellis,

Ad Cinnas Mariosque veni. Sternere profecto,

Ut Catulo iacuit Lepidus, nostrasque secures

Passus, Sicanio tegitur qui Carbo sepulcro,

Quique feros movit Sertorius exsul Iberos.

550

Quamquam, si qua fides, his te quoque iungere, Caesar,

Invideo, nostrasque manus quod Roma furenti

Opposuit. Parthorum utinam post praelia sospes,

Et Scythicis Crassus victor remeasset ab oris,

Ut simili caussa caderes, qua Spartacus hostis.

555

Te quoque si superi titulis accedere nostris

Iusserunt, valet in torquendo dextera pilo:

Fervidus haec iterum circum praecordia sanguis

Incaluit: disces non esse ad bella fugaces,

Qui pacem potuere pati. Licet ille solutum

560

Defectumque vocet, ne vos mea terreat aetas.

Dux sit in his castris senior, dum miles in illis.

Quo potuit civem populus perducere liber,

Adscendi, supraque nihil, nisi regna, reliqui.

Non privata cupit, Romana quisquis in urbe

565

Pompeium transire parat. Hinc consul uterque,

Hinc acies statura ducum est. Caesarne senatus

Victor erit? Non tam caeco trahis omnia cursu,

Teque nihil, Fortuna, pudet. Multisne rebellis

Gallia iam lustris aetasque impensa labori

570

Dant animos? Rheni gelidis quod fugit ab undis,

Oceanumque vocans incerti stagna profundi,

Territa quaesitis ostendit terga Britannis?

An vanae tumuere minae, quod fama furoris

Expulit armatam patriis e sedibus Urbem?

575

Heu demens, non te fugiunt, me cuncta sequuntur:

Qui cum signa tuli toto fulgentia ponto,

Ante bis exactum quam Cynthia conderet orbem,

Omne fretum metuens pelagi pirata reliquit,

Angustaque domum terrarum in sede poposcit.

580

Idem ego per Sythici profugum divortia Ponti

Indomitum regem, Romanaque fata morantem,

Ad mortem, Sulla felicior, ire coegi.

Pars mundi mihi nulla vacat: sed tota tenetur

Terra meis, quocumque iacet sub sole, tropaeis.

585

Hinc me victorem geldas ad Phasidos undas

Arctos habet: calida medius mihi cognitus axis

Aegypto, atque umbras nusquam flectente Syene.

Occasus mea iura timent, Tethynque fugacem

Qui ferit Hesperius post omnia flumina Baetis.

590

Me domitus cognovit Arabs, me Marte feroces

Heniochi, notique erepto vellere Colchi.

Cappadoces mea signa timent: et dedita sacris

Incerti Iudaea dei, mollisque Sophene.

Armenios, Cilicasque feros, Taurosque subegi.

595

Quod socero bellum, praeter civile, reliqui?

Verba ducis nullo partes clamore sequuntur,

Nec matura petunt promissae classica pugnae.

Sensit et ipse metum Magnus; placuitque referri

Signa, nec in tantae discrimina mittere pugnae

600

Iam victum fama non visi Caesaris agmen.

Pulsus ut armentis primo certamine taurus

Silvarum secreta petit, vacuosque per agros

Exsul in adversis explorat cornua truncis;

Nec redit in pastus, nisi cum cervice recepta

605

Excussi placuere tori: mox reddita victor

Quoslibet in saltus comitantibus agmina tauris

Invito pastore trahit: sic viribus impar

Tradidit Hesperiam, profugusque per Apula rura

Brundusii tutas conscendit Magnus in arces.

610

Urbs est Dictaeis olim possessa colonis,

Quos profugos Creta vexere per aequora puppes

Cecropiae, victum mentitis Thesea velis.

Hac latus angustum iam se cogentis in arcum

Hesperiae tenuem producit in aequora linguam,

615

Hadriacas flexis claudit quae cornibus undas.

Nec tamen hoc arctis immissum faucibus aequor

Portus erat, si non violentos insula Coros

Exciperet saxis, lapsasque refunderet undas.

Hinc illinc montes scopulosae rupis aperto

620

Opposuit natura mari, flatusque removit,

Ut tremulo starent contentae fune carinae.

Hinc late patet omne fretum, seu vela ferantur

In portus, Corcyra, tuos, seu laeva petatur

Illyris Ionias vergens Epidamnos in undas

625

Huc fuga nautarum, cum totas Hadria vires

Movit, et in nubes abiere Ceraunia, quumque

Spumoso Calaber perfunditur aequore Sason.

Ergo ubi nulla fides rebus post terga relictis,

Nec licet ad duros Martem convertere Iberos,

630

Cum mediae iaceant immensis tractibus Alpes:

Tum subole ex tanta natum, cui firmior aetas,

Adfatur: Mundi iubeo tentare recessus.

Euphratem Nilumque move, quo nominis usque

Nostri fama venit, quas est vulgata per urbes

635

Post me Roma ducem. Sparsos per rura colonos

Redde mari Cilicas. Pharios hinc concute reges,

Tigranemque meum. Nec Pharnacis arma relinquas,

Admoneo, nec tu populos utraque vagantes

Armenia, Pontique feras per litora gentes,

640

Rhipaeasoue manus, et quas tenet aequore denso

Pigra palus Scythici patiens Maeotica plaustri.

Sed quid plura moror? totos mea, nate, per ortus

Bella feres, totoque urbes agitabis in orbe

Perdomitas: omnes redeant in castra triumphi.

645

Et vos, qui Latios signatis nomine fastos,

Primus in Epirum Boreas agat: inde per arva

Graiorum Macetumque novas adquirite vires,

Dum paci dat tempus hiems. Sic fatur, et omnes

Iussa gerunt, solvuntque cavas a litore puppes.

650

At numquam patiens pacis longaeque quietis

Armorum, ne quid fatis mutare liceret,

Adsequitur, generique premit vestigia Caesar.

Sufficerent aliis primo tot moenia cursu

Rapta, tot oppressae depulsis hostibus arces:

Caesar Besieges Pompei’s Italian Army

655

Ipsa, caput mundi, bellorum maxima merces,

Roma, capi facilis. Sed Caesar, in omnia praeceps,

Nil actum credens, cum quid superesset agendum,

Instat atrox: et adhuc, quamvis possederit omnem

Italiam, extremo sedeat quod litore Magnus,

660

Communem tamen esse dolet: nec rursus aperto

Vult hostes errare freto, sed molibus undas

Obstruit, et latum deiectis rupibus aequor.

Cedit in immensum cassus labor: omnia pontus

Haurit saxa vorax, montesque immiscet arenis:

665

Ut maris Aegaei medias si celsus in undas

Depellatur Eryx, nullae tamen aequore rupes

Emineant; vel si convulso vertice Gaurus

Decidat in fundum penitus stagnantis Averni.

Ergo ubi nulla vado tenuit sua pondera moles,

670

Tunc placuit caesis innectere vincula silvis,

Roboraque immensis late religare catenis.

Tales fama canit tumidam super aequora Xerxem

Construxisse vias, multum cum pontibus ausus,

Europamque Asiae, Sestonque admovit Abydo,

675

Incessitque fretum rapidi super Hellesponti,

Non Eurum Zephyrumque timens; cum vela ratesque

In medium deferret Athon. Sic ora profundi

Artantur casu nemorum: tunc aggere multo

Surgit opus, longaeque tremunt super aequor turres.

680

Pompeius tellure nova compressa profundi

Ora videns, curis animum mordacibus angi,

Ut reseret pelagus, spargatque per aequora bellum.

Saepe Noto plenae, tensisque rudentibus actae

Ipsa maris per claustra rates fastigia molis

685

Discussere salo, spatiumque dedere carinis:

Tortaque per tenebras validis ballista lacertis,

Multifidas iaculata faces. Ut tempora tandem

Furtivae placuere fugae: ne litora clamor

Nauticus exagitet, neu buccina dividat horas,

690

Neu tuba praemonitos perducat ad aequora nautas,

Praecepit sociis. Iam coeperat ultima Virgo

Phoebum laturas ortu praecedere Chelas,

Cum taciti solvere rates. Non anchora voces

Movit, dum spissis avellitur uncus arenis:

695

Dum iuga curvantur mali, dumque ardua pinus

Erigitur, pavidi classis siluere magistri:

Strictaque pendentes deducunt carbasa nautae,

Nec quatiunt validos, ne silibet aura, rudentes.

Dux etiam votis hoc te, Fortuna, precatur,

700

Quam retinere vetas, liceat sibi perdere saltem

Italiam. Vix fata sinunt: nam murmure vasto

Impulsum rostris sonuit mare, fluctuat unda,

Totque carinarum permixtis aequora sulcis.

Ergo hostes portis, quas omnes solverat urbis

705

Cum fato conversa fides, murisque recepti,

Praecipiti cursu flexi per cornua portus

Ora petunt, pelagusque dolent contingere classes.

Heu pudor! exigua est fugiens victoria Magnus.

Angustus puppes mittebat in aequora limes,

710

Artior Euboica, qua Chalcida verberat, unda.

Hic haesere rates geminae, classique paratas

Excepere manus: tractoque in litora bello

Hic primum rubuit civili sanguine Nereus.

Cetera classis abit, summis spoliata carinis:

715

Ut, Pagasaea ratis peteret cum Phasidos undas,

Cyaneas tellus emisit in aequora cautes;

Rapta puppe minor subducta est montibus Argo,

Vanaque percussit pontum Symplegas inanem,

Et statura redit. Iam Phoebum urgere monebat

720

Non idem Eoi color aetheris, albaque nondum

Lux rubet, et flammas propioribus eripit astris:

Et iam Pleias hebet, flexi iam plaustra Bootae

In faciem puri redeunt languentia coeli,

Maioresque latent stellae, calidumque refugit

725

Lucifer ipse diem. Pelagus iam, Magne, tenebas,

Non ea fata ferens, quae, cum super aequora toto

Praedonem sequerere mari. Lassata triumphis

Destituit Fortuna tuis. Cum coniuge pulsus,

Et natis, totosque trahens in bella penates,

730

Vadis adhuc ingens, populis comitantibus, exsul.

Quaeritur indignae sedes longinqua ruinae.

Non, quia te superi patrio privare sepulchro

Maluerint, Phariae busto damnantur arenae:

Parcitur Hesperiae; procul hoc ut in orbe remoto

735

Abscondat Fortuna nefas, Romanaque tellus

Immaculata sui servetur sanguine Magni.

Latin
English