Book I

Prologue

Bella per Emathios plus quam civilia campos

Iusque datum sceleri canimus, populumque potentem

In sua victrici conversum viscera dextra,

Cognatasque acies, et rupto foedere regni,

5

Certatum totis concussi viribus orbis

In commune nefas, infestisque obvia signis

Signa, pares aquilas, et pila minantia pilis.

Quis furor, o cives, quae tanta licentia ferri,

Gentibus invisis Latium praebere cruorem?

10

Cumque superba foret Babylon spolianda tropaeis

Ausoniis, umbraque erraret Crassus inulta,

Bella geri placuit nullos habitura triumphos?

Heu quantum terrae potuit pelagique parari

Hoc, quem Civilis hauserunt, sanguine, dextrae,

15

Unde venit Titan, et nox ubi sidera condit,

Quaque dies medius flagrantibus aestuat horis,

Et qua bruma, rigens ac nescia vere remitti,

Adstringit Scythico glacialem frigore pontum!

Sub iuga iam Seres, iam barbarus isset Araxes,

20

Et gens si qua iacet nascenti conscia Nilo.

Tunc, si tantus amor belli tibi, Roma, nefandi,

Totum sub Latias leges cum miseris orbem,

In te verte manus: nondum tibi defuit hostis.

At nunc semirutis pendent quod moenia tectis

25

Urbibus Italiae, lapsisque ingentia muris

Saxa iacent, nulloque domus custode tenentur

Rarus et antiquis habitator in urbibus errat,

Horrida quod dumis multosque inarata per annos

Hesperia est, desuntque manus poscentibus arvis,

30

Non tu, Pyrrhe ferox, nec tantis cladibus auctor

Poenus erit: nulli penitus discindere ferro

Contigit: alta sedent civilis vulnera dextrae

Quodsi non aliam venturo fata Neroni

Invenere viam, magnoque aeterna parantur

35

Regna deis, coelumque suo servire tonanti

Non nisi saevorum potuit post bella Gigantum:

Iam nihil, o superi, querimur: scelera ipsa nefasque

Hac mercede placent: diros Pharsalia campos

Impleat, et Poeni saturentur sanguine manes;

40

Ultima funesta concurrant proelia Munda.

His, Caesar, Perusina fames, Mutinaeque labores

Accedant fatis; et quas premit aspera classes

Leucas; et ardenti servilia bella sub Aetna:

Multum Roma tamen debet civilibus armis,

45

Quod tibi res acta est. Te, quum, statione peracta,

Astra petes serus, praelati regia coeli

Excipiet, gaudente polo, seu sceptra tenere,

Seu te flammigeros Phoebi conscendere currus,

Telluremque nihil mutato sole timentem

50

Igne vago lustrare iuvet: tibi numine ab omni

Cedetur, iurique tuo natura relinquet,

Quis deus esse velis, ubi regnum ponere mundi.

Sed neque in Arctoo sedem tibi legeris orbe,

Nec polus aversi calidus qua vergitur Austri;

55

Unde tuam videas obliquo sidere Romam.

Aetheris immensi partem si presseris unam,

Sentiet axis onus. Librati pondera coeli

Orbe tene medio: pars aetheris illa sereni

Tota vacet, nullaeque obstent a Caesare nubes.

60

Tunc genus humanum positis sibi consulat armis,

Inque vicem gens omnis amet: Pax missa per orbem

Ferrea belligeri compescat limina Iani.

Sed mihi iam numen: nec, si te pectore vates

Accipio, Cirrhaea velim secreta moventem

65

Sollicitare deum, Bacchumque avertere Nysa.

Tu satis ad dandas Romana in carmina vires.

Fert animus causas tantarum expromere rerum,

Political Causes of the War

Immensumque aperitur opus, quid in arma furentem

Inpulerit populum, quid pacem excusserit orbi.

70

Invida fatorum series summisque negatum

Stare diu nimioque graves sub pondere lapsus

Nec se Roma ferens. Sic, cum conpage solute

Saecula tot mundi suprema coegerit hora,

Antiquum repetens iterum chaos, omnia mixtis.

75

Sidera sideribus concurrent ignea pontum

Astra petent, tellus extendere littoral nolet

Excutietque fretum, fratri contraria Phoebe

Ibit et obliquum bigas agitare per orbem

Indignata diem poscet sibi, totaque discors

80

Machina divolsi turbabit foedera mundi.

In se magna ruunt: laetis hunc numina rebus

Crescendi posuere modum. Nec gentibus ullis

Commodat in populum terrae pelagique potentem

Invidiam Fortuna suam. Tu causa malorum

85

Facta tribus dominis communis, Roma, nec unquam

In turbam missi feralia foedera regni.

O male concordes nimiaque cupidine caeci,

Quid miscere iuvat vires orbemque tenere

In medio? Dum terra fretum terramque levabit

90

Aer et longi volvent Titana labores

Noxque diem caelo totidem per signa sequeter,

Nulla fides regni sociis, omnisque potestas

Inpatiens consortis erit. Nec gentibus ullis

Credite, nec longe fatorum exempla petantur:

95

Fraterno primi maduerunt sanguine muri.

Nec pretium tanti tellus pontusque furoris

Tunc erat: exiguum dominos commisit asylum.

Temporis angusti mansit Concordia discors,

Paxque fuit non sponte ducum; nam sola futuri

100

Crassus erat belli medius mora. Qualiter, undas

Qui secat et geminum gracilis mare separat Isthmos,

Nec patitur conferre fretum; si terra recedat,

Ionium Aegaeo franget mare: sic, ubi, saeva

Arma ducum dirimens, miserando funere Crassus

105

Assyrias Latio maculavit sanguine Carras,

Parthica Romanos solverunt damna furores.

Plus illa vobis acie, quam creditis, actum est,

Arsacidae: bellum victis civile dedistis.

Dividitur ferro regnum: populique potentis,

110

Quae mare, quae terras, quae totum continet orbem,

Non cepit fortuna duos. Nam pignora iuncti

Sanguinis, et diro ferales omine tedas

Abstulit ad manes, Parcarum, Iulia, saeva

Intercepta manu. Quodsi tibi fata dedissent

115

Maiores in luce moras, tu sola furentes

Inde virum poteras atque hinc retinere parentem,

Armatasque manus excusso iungere ferro,

Ut generos mediae soceris iunxere Sabinae.

Morte tua discussa fides, bellumque movere

120

Permissum ducibus. Stimulos dedit aemula virtus.

Tu, nova ne veteres obscurent facta triumphos,

Et victis cedat piratica laurea Gallis,

Magne, times: te iam series ususque laborum

Erigit, impatiensque loci fortuna secundi.

125

Nec quemquam iam ferre potest Caesarve priorem,

Pompeiusve parem. Quis iustius induit arma,

Scire nefas: magno se iudice quisque tuetur:

Victrix causa deis placuit, sed victa Catoni.

Nec coiere pares: alter, vergentibus annis

130

In senium, longoque togae tranquillior usu,

Dedidicit iam pace ducem; famaeque petitor,

Multa dare in vulgus; totus popularibus auris

Impelli, plausuque sui gaudere theatri:

Nec reparare novas vires, multumque priori

135

Credere fortunae. Stat magni nominis umbra:

Qualis frugifero quercus sublimis in agro,

Exuvias veteres populi sacrataque gestans

Dona ducum, nec iam validis radicibus haerens,

Pondere fixa suo est; nudosque per aera ramos

140

Effundens, trunco, non frondibus, efficit umbram;

Et quamvis primo nutet casura sub Euro,

Tot circum silvae firmo se robore tollant,

Sola tamen colitur. Sed non in Caesare tantum

Nomen erat, nec fama ducis: sed nescia virtus

145

Stare loco: solusque pudor, non vincere bello.

Acer et indomitus; quo spes, quoque ira vocasset,

Ferre manum, et numquam temerando parcere ferro:

Successus urgere suos, instare favori

Numinis: impellens, quidquid sibi, summa petenti,

150

Obstaret, gaudensque viam fecisse ruina.

Qualiter expressum ventis per nubila fulmen

Aetheris impulsi sonitu mundique fragore

Emicuit, rupitque diem, populosque paventes

Terruit, obliqua praestringens lumina flamma.

155

In sua templa furit: nullaque exire vetante

Materia, magnamque cadens, magnamque revertens

Dat stragem late, sparsosque recolligit ignes.

Hae ducibus caussae suberant: sed publica belli

Social Causes of the War

Semina, quae populos semper mersere potentes.

160

Namque ut opes mundo nimias fortuna subacto

Intulit, et rebus mores cessere secundis,

Praedaque et hostiles luxum suasere rapinae:

Non auro tectisque modus: mensasque priores

Aspernata fames: cultus, gestare decoros

165

Vix nuribus, rapuere mares: foecunda virorum

Paupertas fugitur, totoque accersitur orbe,

Quo gens quaeque perit. Tum longos iungere fines

Agrorum, et quondam duro sulcata Camilli

Vomere, et antiquos Curiorum passa ligones

170

Longa sub ignotis extendere rura colonis.

Non erat is populus, quem pax tranquilla iuvaret,

Quem sua libertas immotis pasceret armis.

Inde irae faciles; et, quod suasisset egestas,

Vile nefas; magnumque decus, ferroque petendum,

175

Plus patria potuisse sua; mensuraque iuris

Vis erat: hinc leges et plebiscita coactae,

Et cum consulibus turbantes iura tribuni:

Hinc rapti fasces pretio, sectorque favoris

Ipse sui populus; letalisque ambitus urbi,

180

Annua venali referens certamina Campo:

Hinc usura vorax, avidumque in tempora foenus,

Et concussa fides, et multis utile bellum.

Iam gelidas Caesar cursu superaverat Alpes,

Crossing the Rubicon

Ingentesque animo motus, bellumque futurum

185

Ceperat. Ut ventum est parvi Rubiconis ad undas,

Ingens visa duci Patriae trepidantis imago

Clara per obscuram vultu moestissima noctem,

Turrigero canos effundens vertice crines,

Caesarie lacera, nudisque adstare lacertis,

190

Et gemitu permixta loqui: Quo tenditis ultra?

Quo fertis mea signa, viri? Si iure venitis,

Si cives, huc usque licet. Tum perculit horror

Membra ducis; riguere comae, gressusque coercens

Languor in extrema tenuit vestigia ripa.

195

Mox ait: O magnae qui moenia prospicis urbis

Tarpeia de rupe, Tonans, Phrygiique penates

Gentis Iuleae, et rapti secreta Quirini,

Et residens celsa Latialis Iuppiter Alba,

Vestalesque foci, summique o numinis instar

200

Roma, fave coeptis. Non te furialibus armis

Persequor. En, adsum, victor terraque marique

Caesar, ubique tuus, liceat modo, nunc quoque, miles.

Ille erit, ille nocens, qui me tibi fecerit hostem.

Inde moras solvit belli, tumidumque per amnem

205

Signa tulit propere: sicut squalentibus arvis

Aestiferae Libyes viso leo comminus hoste

Subsedit dubius, totam dum colligit iram;

Mox ubi se saevae stimulavit verbere caudae

Erexitque iubas, vasto et grave murmur hiatu

210

Infremuit: tum, torta levis si lancea Mauri

Haereat, aut latum subeant venabula pectus,

Per ferrum, tanti securus vulneris, exit.

Fonte cadit modico, parvisque impellitur undis

Caesar Invades Italy

Puniceus Rubicon, cum fervida canduit aestas:

215

Perque imas serpit valles, et Gallica certus

Limes ab Ausoniis disterminat arva colonis.

Tum vires praebebat hiems, atque auxerat undas

Tertia iam gravido pluvialis Cynthia cornu,

Et madidis Euri resolutae flatibus Alpes.

220

Primus in oblicum sonipes opponitur amnem,

Excepturus aquas: molli tum cetera rumpit

Turba vado faciles iam fracti fluminis undas.

Caesar ut adversam, superato gurgite, ripam

Attigit, Hesperiae vetitis et constitit arvis:

225

Hic, ait, hic pacem temerataque iura relinquo;

Te, Fortuna, sequor. Procul hinc iam foedera sunto.

Credidimus fatis. Utendum est iudice bello.

Sic fatus, noctis tenebris rapit agmina ductor

Impiger, et torto Balearis verbere fundae

230

Ocior, et missa Parthi post terga sagitta;

Vicinumque minax invadit Ariminum. Ignes

Solis lucifero fugiebant astra relicto,

Iamque dies primos belli visura tumultus

Exoritur. Seu sponte deum, seu turbidus Auster

235

Impulerit, moestam tenuerunt nubila lucem.

Constitit ut capto iussus deponere miles

Signa fore, stridor lituum clangorque tubarum

Non pia concinuit cum rauco classica cornu.

Rupta quies populi, stratisque excita iuventus

240

Diripuit sacris adfixa penatibus arma,

Quae pax longa dabat: nuda iam crate fluentes

Invadunt clypeos, curvataque cuspide pile,

Et scabros nigrae morsu rubiginis enses.

Ut notae fulsere aquilae Romanaque signa,

245

Et celsus medio conspectus in agmine Caesar,

Diriguere metu, gelidus pavor occupat artus,

Et tacito mutos volvunt in pectore questus:

O male vicinis haec moenia condita Gallis,

O tristi damnata loco! Pax alta per omnes

250

Et tranquilla quies populos: nos praeda furentum

Primaque castra sumus. Melius, Fortuna, dedisses

Orbe sub Eoo sedem gelidaque sub Areto,

Errantesque domos, Latii quam claustra tueri.

Nos primi Senonum motus, Cimbrumque furentem

255

Vidimus, et Martem Libyes, cursumque furoris

Teutonici. Quoties Romam Fortuna lacessit,

Hac iter est bellis. Gemitu sic quisque latenti,

Non ausus timuisse palam: vox nulla dolori

Credita: sed quantum, volucres cum bruma coercet,

260

Rura silent, mediusque tacet sine murmure pontus,

Tanta quies. Noctis gelidas lux solverat umbras:

Ecce faces belli, dubiaeque in proelia menti

Urgentes addunt stimulos cunctasque pudoris

Rumpunt fata moras: iustos Fortuna laborat

265

Esse ducis motus, et causas invenit armis.

Expulit ancipiti discordes urbe tribunos

Victo iure minax iactatis curia Gracchis.

Hos iam mota ducis vicinaque signa petentes

Audax venali comitatur Curio lingua:

270

Vox quondam populi, libertatemque tueri

Ausus, et armatos plebi miscere potentes.

Utque ducem varias volventem pectore curas

Conspexit: Dum voce tuae potuere iuvari,

Caesar, ait, partes, quamvis nolente senatu,

275

Traximus imperium tunc, cum mihi Rostra tenere

Ius erat, et dubios in te transferre Quirites.

Sed postquam leges bello siluere coactae,

Pellimur e patriis laribus, patimurque volentes

Exsilium: tua nos faciet victoria cives.

280

Dum trepidant nullo firmatae robore partes,

Tolle moras. Semper nocuit differre paratis.

Par labor atque metus pretio maiore petuntur.

Bellantem geminis tenuit te Gallia lustris,

Pars quota terrarum! Facili si proelia pauca

285

Gesseris eventu, tibi Roma subegerit orbem.

Nunc neque te longi remeantem pompa triumphi

Excipit, aut sacras poscunt Capitolia lauros.

Livor edax tibi cuncta negat: gentesque subactas

Vix impune feres. Socerum depellere regno

290

Decretum genero est. Partiri non potes orbem:

Solus habere potes. Sic postquam fatus, et ipsi

In bellum prono tantum tamen addidit irae,

Accenditque ducem, quantum clamore iuvatur

Eleus sonipes, quamvis iam carcere clause

295

Immineat foribus, pronusque repagula laxet.

Convocat armatos extemplo ad signa maniplos:

Utque satis trepidum, turba coeunte, tumultum

Composuit, vultu dextraque silentia iussit:

“Bellorum o socii, qui, mille pericula Martis

300

Mecum,” ait, “experti, decimo iam vincitis anno,

Hoc cruor Aretois meruit diffusus in arvis,

Vulneraque et mortes, hiemesque sub Alpibus actae?

Non secus ingenti bellorum Roma tumultu

Concutitur, quam si Poenus transcenderit Alpes

305

Hannibal. Implentur valido tirone cohortes:

In classem cadit omne nemus: terraque marique

Iussus Caesar agi. Quid? si mihi signa iacerent

Marte sub adverso, ruerentque in terga feroces

Gallorum populi? Nunc, cum Fortuna secundis

310

Mecum rebus agat, superique ad summa vocantes,

Tentamur. Veniat dux longa pace solutus,

Milite cum subito, partesque in bella togatae,

Marcellusque loquax, et nomina vana Catones.

Scilicet extremi Pompeium emtique clientes

315

Continuo per tot sociabunt tempora regno?

Ille reget currus, nondum patientibus annis?

Ille semel raptos numquam dimittet honores?

Quid iam rura querar totum suppressa per orbem,

Ac iussam servire famem? Quis castra timenti

320

Nescit mixta foro? gladii cum triste minantes

Iudicium insolita trepidum cinxere corona,

Atque auso medias perrumpere milite leges

Pompeiana reum clauserunt signa Milonem?

Nunc quoque ne lassum teneat privata senectus,

325

Bella nefanda parat, suetus civilibus armis,

Et docilis Sullam scelerum vicisse magistrum.

Utque ferae tigres numquam posuere furorem,

Quas nemore Hyrcano, matrum dum lustra sequuntur,

Altus caesorum pavit cruor armentorum;

330

Sic et Sullanum solito tibi lambere ferrum

Durat, Magne, sitis. Nullus semel ore receptus

Pollutas patitur sanguis mansuescere fauces.

Quem tamen inveniet tam longa potentia finem?

Quis scelerum modus est? Ex hoc te iam, improbe, regno

335

Ille tuus saltem doceat discedere Sulla.

Post Cilicasne vagos, et lassi Pontica regis

Proelia, barbarico vix consummata veneno,

Ultima Pompeio dabitur provincia Caesar,

Quod non, victrices aquilas deponere iussus,

340

Paruerim? Mihi si merces erepta laborum est,

His saltem longi, non cum duce, praemia belli

Reddantur: miles sub quolibet iste triumphet.

Conferet exsanguis quo se post bella senectus?

Quae sedes erit emeritis? quae rura dabuntur,

345

Quae noster veteranus aret? quae moenia fessis?

An melius fient piratae, Magne, coloni?

Tollite iampridem victricia, tollite signa:

Viribus utendum est, quas fecimus: arma tenenti

Omnia dat, qui iusta negat. Nec numina deerunt:

350

Nam nec praeda meis, neque regnum quaeritur armis:

Detrahimos dominos urbi servire paratae.”

Dixerat: at dubium non claro murmure vulgus

Secum incerta fremit: pietas patriique penates

Quamquam caede feras mentes animosque tumentes

355

Frangunt; sed diro ferri revocantur amore

Ductorisque metu. Summi tunc munera pili

Laelius, emeritique gerens insignia doni,

Servati civis referentem praemia quercum:

Si licet, exclamat, Romani maxime rector

360

Nominis et ius est, veras expromere voces;

Quod tam lenta tuas tenuit patientia vires,

Conquerimur. Deeratne tibi fiducia nostri?

Dum movet haec calidus spirantia corpora sanguis,

Et dum pila valent fortes torquere lacerti,

365

Degenerem patiere togam, regnumque senatus?

Usque adeo miserum est, civili vincere bello?

Duc age per Scythiae populos, per inhospita Syrtis

Litora, per calidas Libyae sitientis arenas.

Haec manus, ut vitum post terga relinqueret orbem,

370

Oceani tumidas remo compescuit undas:

Fregit et Arctoo spumantem vertice Rhenum.

Iussa sequi tam posse mihi, quam velle necesse est.

Nec civis meus est, in quem tua classica, Caesar,

Audiero. Per signa decem felicia castris,

375

Perque tuos iuro quocumque ex hoste triumphos;

Pectore si fratris gladium, iuguloque parentis

Condere me iubeas, plenaeque in viscera partu

Coniugis, invita peragam tamen omnia dextra;

Si spoliare deos, ignemque immittere templis,

380

Numina miscebit castrensis flamma Monetae;

Castra super Tusci si ponere Tybridis undas,

Hesperios audax veniam metator in agros.

Tu quoscumque voles in planum effundere muros,

His aries actus disperget saxa lacertis:

385

Illa licet, penitus tolli quam iusseris urbem,

Roma sit. His cunctae simul adsensere cohortes,

Elatasque alte, quaecumque ad bella vocaret,

Promisere manus. It tantus ad aethera clamor,

Quantus, piniferae Boreas cum Thracius Ossae

390

Rupibus incubuit, curvato robore pressae

Fit sonus, aut rursus redeuntis in aethera silvae.

Caesar ut acceptum tam prono milite bellum,

Fataque ferre videt, ne quo languore moretur

Fortunam, sparsas per Gallica rura cohortes

395

Evocat, et Romam motis petit undique signis.

Deseruere cavo tentoria fixa Lemano,

Caesar Summons Forces from Gaul

Castraque, quae, Vogesi curvam super ardua rupem,

Pugnaces pictis cohibebant Lingonas armis.

Hi vada liquerunt Isarae, qui, gurgite ductus

400

Per tam multa suo, famae maioris in amnem

Lapsus, ad aequoreas nomen non pertulit undas.

Solvuntur flavi longa statione Rutheni:

Mitis Atax Latias gaudet non ferre carinas,

Finis et Hesperiae, promoto limite, Varus:

405

Quaque sub Herculeo sacratus numine portus

Urget rupe cava pelagus: non Corus in illum

Ius habet, aut Zephyrus: solus sua litora turbat

Circius, et tuta prohibet statione Monoeci.

Quaque iacet litus dubium, quod terra fretumque

410

indicat alternis vicibus, cum funditur ingens

Oceanus, vel cum refugis se fluctibus aufert.

Ventus ab extremo pelagus sic axe volutet,

Destituatque ferens; an sidere mota secundo

Tethyos unda vagae lunaribus aestuet horis;

415

Flammiger an Titan, ut alentes hauriat undas,

Erigat Oceanum, fluctusque ad sidera ducat,

Quaerite, quos agitat mundi labor: at mihi semper

Tu, quaecumque moves tam crebros causa meatus,

Ut superi voluere, late. Tunc rura Nemetis

420

Qui tenet, et ripas Aturi, qua litore curvo

Molliter admissum claudit Tarbellicus aequor,

Signa movet, gaudetque amoto Santonus hoste:

Et Biturix, longisque leves Suessones in armis:

425

Optimus excusso Leucus Rhemusque lacerto,

Optima gens flexis in gyrum Sequana frenis:

Et docilis rector rostrati Belga covini:

Arvernique ausi Latios se fingere fratres,

Sanguine ab Iliaco populi; nimiumque rebellis

430

Nervius, et caesi pollutus foedere Cottae;

Et qui te laxis imitantur, Sarmata, braccis,

Vangiones: Batavique truces, quos aere recurvo

Stridentes acuere tubae: qua Cinga pererrat

Gurgite: qua Rhodanus raptum velocibus undis

In mare fert Ararim: qua montibus ardua summis

435

Gens habitat cana pendentes rupe Gebennas:

Pictones immunes subigunt sua rura; nec ultra

Instabiles Turonas circumsita castra coercent.

In nebulis, Meduana, tuis marcere perosus

Andus, iam placida Ligeris recreatur ab unda;

440

Inclyta Caesareis Genabos dissolvitur alis.

Tu quoque laetatus converti proelia, Trevir:

Et nunc tonse Ligur, quondam per colla decors

Crinibus effusis toti praelate Comatae:

Et quibus immitis placatur sanguine diro

445

Tentates, horrensque feris altaribus Hesus,

Et Taranis Scythicae non mitior ara Dianae.

Vos quoque, qui fortes animas, belloque peremtas

Laudibus in longum vates dimittitis aevum,

Plurima securi fudistis carmina, Bardi.

450

Et vos barbaricos ritus moremque sinistrum

Sacrorum, Druidae, positis repetistis ab armis.

Solis nosse deos et coeli numina vobis,

Aut solis nescire datum. Nemora alta remotis

Incolitis lucis. Vobis auctoribus, umbrae

455

Non tacitas Erebi sedes Ditisque profundi

Pallida regna petunt: regit idem spiritus artus

Orbe alio: longae (canitis si cognita) vitae

Mors media est. Certe populi, quos despicit Arctos,

Felices errore suo, quos ille timorum

460

Maximus haud urget, leti metus. Inde ruendi

In ferrum mens prona viris, animaeque capaces

Mortis: et ignavum, rediturae parcere vitae.

Et vos, cirrigeros bellis arcere Caycos

Oppositi, petitis Romam, Rhenique feroces

465

Deseritis ripas, et apertum gentibus orbem.

Caesar, ut immensae collecto robore vires

Caesar Terrifies the People

Audendi maiora fidem fecere, per omnem

Spargitur Italiam, vicinaque moenia complet.

Vana quoque ad veros accessit fama timores,

470

Irrupitque animos populi, clademque futuram

Intulit, et velox properantis nuntia belli

Innumeras solvit falsa in praeconia linguas.

Est, qui, tauriferis ubi se Mevania campis

Explicat, audaces ruere in certamina turmas

475

Adferat, et, qua Nar Tiberino illabitur amni,

Barbaricas saevi discurrere Caesaris alas:

Ipsum, omnes aquilas collataque signa ferentem,

Agmine non uno densisque incedere castris.

Nec, qualem meminere, vident: maiorque ferusque

480

Mentibus occurrit, victoque immanior hoste.

Hunc inter Rhenum populos Alpesque iacentes,

Finibus Arctois patriaque a sede revulsos,

Pone sequi, iussamque feris a gentibus urbem,

Romano spectante, rapi. Sic quisque pavendo

485

Dat vires famae: nulloque auctore malorum,

Quae finxere timent. Nec solum vulgus inani

Perculsum terrore pavet: sed curia et ipsi

Sedibus exsiluere Patres, invisaque belli

Consulibus fugiens mandat decreta senatus.

490

Tunc quae tuta petant, et quae metuenda relinquant,

Incerti, quo quemque fugae tulit impetus, urgent

Praecipitem populum serieque haerentia longa

Agmina prorumpunt. Credas, aut tecta nefandas

Corripuisse faces, aut iam, quatiente ruina,

495

Nutantes pendere domos: sic turba per urbem

Praecipiti lymphata gradu, velut unica rebus

Spes foret adflictis, patrios excedere muros,

Inconsulta ruit. Qualis, cum turbidus Auster

Repulit a Libycis immensum Syrtibus aequor,

500

Fractaque veliferi sonuerunt pondera mali,

Desilit in fluctus, deserta puppe, magister

Navitaque, et, nondum sparsa compage carinae,

Naufragium sibi quisque facit: sic, urbe relicta,

In bellum fugitur. Nullum iam languidus aevo

505

Evaluit revocare parens, coniunxve maritum

Fletibus, aut patrii, dubiae dum vota salutis

Conciperent, tenuere Lares: nec limine quisquam

Haesit et extremo tunc forsitan urbis amatae

Plenus abit visu: ruit irrevocabile vulgus.

510

O faciles dare summa deos, eademque tueri

Difficiles! Urbem, populis victisque frequentem

Gentibus, et generis, coeat si turba, capacem

Humani, facilem venturo Caesare praedam

Ignavae liquere manus. Cum pressus ab hoste

515

Clauditur externis miles Romanus in oris,

Effugit exiguo nocturne pericula vallo,

Et subitus rapti munimine cespitis agger

Praebet securos intra tentoria somnos:

Tu tantum audito bellorum nomine, Roma,

520

Desereris; nox una tuis non credita muris.

Danda tamen venia est, tantorum danda pavorum:

Pompeio fugiente, timent. Tum ne qua futuri

Spes saltem trepidas mentes levet, addita fati

Peioris manifesta fides, saperique minaces

525

Prodigiis terras implerunt, aethera, pontum.

Omens of a Dire War

Ignota obscurae viderunt sidera noctes,

Ardentemque polum flaminis, coeloque volantes

Obliquas per inane faces, crinemque timendi

Sideris, et terris nutantem regna cometen.

530

Fulgura fallaci micuerunt crebra sereno,

Et varias ignis denso dedit aere formas:

Nunc iaculum longo, nunc sparso lumine lampas

Emicuit coelo. Tacitum sine nubibus ullis

Fulmen, et Arctois rapiens e partibus ignem,

535

Percussit Latiale caput: stellaeque minores

Per vacuum solitae noctis decurrere tempus,

In medium venere diem: cornuque coacto

Iam Phoebe toto fratrem cum redderet orbe,

Terrarum subita percussa expalluit umbra.

540

Ipse caput medio Titan cum ferret Olympo,

Condidit ardentes atra caligine currus,

Involvitque orbem tenebris, gentesque coegit

Desperare diem: qualem fugiente per ortus

Sole Thyesteae noctem duxere Mycenae.

545

Ora ferox Siculae laxavit Mulciber Aetnae;

Nec tulit in coelum flammas, sed vertice prono

Ignis in Hesperium cecidit latus. Atra Charybdis

Sanguineum fundo torsit mare. Flebile saevi

Latravere canes. Vestali raptus ab ara

550

Ignis; et ostendens confectas flamma Latinas

Scinditur in partes, geminoque cacumine surgit,

Thebanos imitata rogos. Tunc cardine tellus

Subsedit, veteremque, iugis nutantibus, Alpes

Discussere nivem. Tethys maioribus undis

555

Hesperiam Calpen, summumque implevit Atlanta.

Indigetes flevisse deos, urbisque laborem

Testatos sudore Lares, delapsaque templis

Dona suis, dirasque diem foedasse volucres

Accipimus; silvisque feras sub nocte relictis

560

Audaces media posuisse cubilia Roma.

tunc pecudum faciles humana ad murmura linguae,

Monstrosique hominum partus numeroque modoque

Membrorum, matremque suus conterruit infans:

Diraque per populum Cumanae carmina vatis

565

Vulgantur. Tunc, quos sectis Bellona lacertis

Saeva movet, cecinere deos: crinemque rotantes

Sanguineum populis ulularunt tristia Galli.

Compositis plenae gemuerunt ossibus urnae.

Tunc fragor armorum, magnaeque per avia voces

570

Auditae nemorum: et venientes comminus umbrae.

Quique colunt iunctos extremis moenibus agros,

Diffugiunt: ingens urbem cingebat Erinnys,

Excutiens pronam flagranti vertice pinum,

Stridentesque comas: Thebanam qualis Agaven

575

Impulit, aut saevi contorsit tela Lycurgi

Eumenis: aut qualem iussu Iunonis iniquae

Horruit Alcides, viso iam Dite, Megaeram.

Insonuere tubae, et quanto clamore cohortes

Miscentur, tantum nox atra silentibus umbris

580

Edidit. Et medio visi consurgere Campo

Tristia Sullani cecinere oracula manes:

Tollentemque caput gelidas Anienis ad undas

Agricolae fracto Marium fugere sepulchro.

Haec propter placuit Tuscos de more vetusto

Seers Read the Signs

585

Acciri vates. Quorum qui maximus aevo

Aruns incoluit desertae moenia Lucae,

Fulminis edoctus motus, venasque calentes

Fibrarum, et monitus volitantis in aere pennae,

Monstra iubet primum, nullo quae semine discors

590

Protulerat natura, rapi, sterilique nefandos

Ex utero fetus infaustis urere flammis.

Mox iubet et totam pavidis a civibus urbem

Ambiri, et festo purgantes moenia lustro,

Longa per extremos pomoeria cingere fines

595

Pontifices, sacri quibus est permissa potestas.

Turba minor ritu sequitur succincta Gabino,

Vestalemque chorum ducit vittata sacerdos,

Troianam soli cui fas vidisse Minervam.

Tunc qui fata deum secretaque carmina servant,

600

Et lotam parvo revocant Almone Cybellen:

Et doctus volucres augur servare sinistras:

Septemvirque epulis festis, Titiique sodales:

Et Salius, laeto portans ancilia collo:

Attollensque apicem generoso vertice Flamen.

605

Dumque illi effusam longis anfractibus urbem

Circueunt, Aruns dispersos fulminis ignes

Colligit, et terrae moesto cum murmure condit,

Datque locis nomen sacris. tunc admovet aris

Electa cervice marem. Iam fundere Bacchum

610

Ceperat, obliquoque molas inducere cultro:

Impatiensque diu non grati victima sacri,

Cornua succincti premerent cum torva ministri,

Deposito victum praebebat poplite collum.

Nec cruor emicuit solitus: sed vulnere largo

615

Diffusum rutilo nigrum pro sanguine virus.

Palluit attonitus sacris feralibus Aruns,

Atque iram superum raptis quaesivit in extis.

Terruit ipse color vatem: nam pallida taetris

Viscera tincta notis, gelidoque infecta cruore

620

Plurimus adsperso variabat sanguine livor.

Cernit tabe iecur madidum: venasque minaces

Hostili de parte videt. Pulmonis anheli

Fibra latet, parvusque secat vitalia limes.

Cor iacet: et saniem per hiantes viscera rimas

625

Emittunt: produntque suas omenta latebras.

Quodque (nefas) nullis impune apparuit extis,

Ecce, videt capiti fibrarum increscere molem

Alterius capitis: pars aegra et marcida pendet,

Pars micat et celeri venas movet improba pulsu.

630

His ubi concepit magnorum fata malorum,

Exclamat: Vix fas, superi, quaecumque monetis

Prodere me populis: neque enim tibi summe litavi

Iuppiter hoc sacrum: caesique in pectora tauri

Inferni venere dei. Non fanda timemus:

635

Sed venient maiora metu. Di visa secundent,

Et fibris sit nulla fides; sed conditor artis

Finxerit ista Tages. Flexa sic omina Tuscus

Involvens multaque tegens ambage canebat.

At Figulus, cui cura deos secretaque coeli

640

Nosse fuit, quem non stellarum Aegyptia Memphis

Aequaret visu, numerisque moventibus astra,

Aut hic errat, ait, nulla cum lege per aevum

Mundus, et incerto discurrunt sidera motu:

Aut, si fata movent, Urbi generique paratur

645

Humano matura lues. Terraene dehiscent,

Subsidentque urbes? an tollet fervidus aer

Temperiem ? segetes tellus infida negabit?

Omnis an infusis miscebitur unda venenis?

Quod cladis genus, o superi, qua peste paratis

650

Saevitiam? Extremi multorum tempus in unum

Convenere dies. Summo si frigida coelo

Stella nocens nigros Saturni accenderet ignes,

Deucalioneos fudisset Aquarius imbres,

Totaque diffuso latuisset in aequore tellus.

655

Si saevum radiis Nemeaeum, Phoebe, Leonem

Nunc premeres, toto fluerent incendia mundo,

Succensusque tuis flagrasset curribus aether.

Hi cessant ignes: tu, qui flagrante minacem

Scorpion incendis cauda, chelasque peruris,

660

Quid tantum, Gradive, paras? Nam mitis in alto

Iuppiter occasu premitur, Venerisque salubre

Sidus hebet, motuque celer Cyllenius haeret,

Et coelum Mars solus habet. Cur signa meatus

Deseruere suos, mundoque obscura feruntur:

665

Ensiferi nimium fulget latus Orionis ?

Imminet armorum rabies: ferrique potestas

Confundet ius omne manu: scelerique nefando

Nomen erit virtus: multosque exibit in annos

Hic furor. Et superos quid prodest poscere finem?

670

Cum domino pax ista venit. Duc, Roma, malorum

Continuam seriem, clademque in tempora multa

Extrahe, civili tantum iam libera bello.

Terruerant satis haec pavidam praesagia plebem:

Sed maiora premunt. Nam qualis vertice Pindi

675

Edonis Ogygio decurrit plena Lyaeo:

Talis et attonitam rapitur matrona per urbem,

Vocibus his prodens urgentem pectora Phoebum:

Quo feror, o Paean? Qua me super aethera raptam

Constituis terra? Video Pangaea nivosis

680

Cana iugis, latoque Aemi sub rupe Philippos.

Quis furor hic, o Phoebe, doce: quo tela manusque

Romanae miscent acies, bellumque sine hoste est?

Quo diversa feror? Primos me ducis in ortus,

Qua mare Lagei mutatur gurgite Nili.

685

Hunc ego, fluminea deformis truncus arena

Qui iacet, agnosco: dubiam super aequora Syrtin

Arentemque feror Libyen, quo tristis Erinnys

Transtulit Emathias acies. Nunc desuper Alpis

Nubiferae colles, atque aeriam Pyrenen

690

Abripimur. Patriae sedes remeamus in urbis,

Impiaque in medio peraguntur bella senatu.

Consurgunt partes iterum, totumque per orbem

Rursus eo. Nova da mihi cernere litora Ponti,

Telluremque novam: vidi iam, Phoebe, Philippos.

695

Haec ait, et lasso iacuit defecta furor

Latin
English