Book III

Pompei Escapes to Sea

Propulit ut classem velis cedentibus Auster

Incumbens, mediumque rates movere profundum,

Omnis in Ionios spectabat navita fluctus:

Solus ab Hesperia non flexit lumina terra

5

Magnus, dum patrios portus, dum litora numquam

Ad visus reditura suos, tectumque cacumen

Nubibus, et dubios cernit vanescere montes.

Inde soporifero cesserunt languida somno

Membra ducis. Diri tum plena horroris imago

10

Visa caput moestum per hiantes Iulia terras

Tollere, et accenso furialis stare sepulcro.

Sedibus Elysiis campoque expulsa piorum

Ad Stygias, inquit, tenebras manesque nocentes,

Post bellum civile trahor. Vidi ipsa tenentes

15

Eumenidas, quaterent quas vestris lampadas armis.

Praeparat innumeras puppes Acherontis adusti

Portitor: in multas laxantur Tartara poenas.

Vix operi cunctae dextra properante sorores

Sufficiunt: lassant rumpentes stamina Parcas.

20

Coniuge me laetos duxisti, Magne, triumphos:

Fortuna est mutata toris: semperque potentes

Detrahere in cladem fato damnata maritos,

En nupsit tepido pellex Cornelia busto.

Haereat illa tuis per bella, per aequora signis,

25

Dum non securos liceat mihi rumpere somnos,

Et nullum vestro vacuum sit tempus amori,

Sed teneat Caesarque dies, et Iulia noctes.

Me non Lethaeae, coniux, oblivia ripae

Immemorem fecere tui, regesque silentum

30

Permisere sequi. Veniam, te bella gerente,

In medias acies. Numquam tibi, Magne, per umbras

Perque meos manes generum non esse licebit.

Abscidis frustra ferro tua pignora. Bellum

Te faciet civile meum. Sic fata, refugit

35

Umbra per amplexus trepidi dilapsa mariti.

Ille, dei quamvis cladem manesque minentur,

Maior in arma ruit, certa cum mente malorum.

Et, quid, ait, vani terremur imagine visus?

Aut nihil est sensus animis a morte relictum,

40

Aut mors ipsa nihil. Titan iam pronus in undas

Ibat, et igniferi tantum demerserat orbis,

Quantum deesse solet lunae, seu plena futura est,

Seu iam plena fuit: tunc obtulit hospita tellus

Puppibus accessus faciles: legere rudentes,

45

Et posito remis petierunt litora malo.

Caesar Occupies Rome

Caesar, ut emissas venti rapuere carinas,

Absconditque fretum classes, et litore solus

Dux stetit Hesperio, non illum gloria pulsi

Laetificat Magni: queritur quod tuta per aequor

50

Terga ferant hostes. Neque enim iam sufficit ulla

Praecipiti fortuna viro: nec vincere tanti,

Ut bellum differret, erat. Tunc pectore curas

Expulit armorum, pacique intentus agebat,

Quoque modo vanos populi conciret amores,

55

Gnarus et irarum caussas, et summa favoris

Annona momenta trahi. Namque adserit urbes

Sola fames, emiturque metus, cum segne potentes

Vulgus alunt. Nescit plebes ieiuna timere.

Curio Sicanias transcendere iussus in urbes,

60

Qua mare tellurem subitis aut obruit undis,

Aut scidit, et medias fecit sibi litora terras.

Via illic ingens pelagi, semperque laborant

Aequora, ne rupti repetant confinia montes.

Bellaque Sardoas etiam sparguntur in oras.

65

Utraque frugiferis est insula nobilis arvis,

Nec plus Hesperiam longinquis messibus ullae,

Nec Romana magis complerunt horrea terrae.

Ubere vix glebae superat, cessantibus Austris,

Cum medium nubes Borea cogente sub axem

70

Effusis magnum Libye tulit imbribus annum.

Haec ubi sunt provisa duci, tunc agmina victor

Non armata trahens, sed pacis habentia vultum,

Tecta petit patriae. Pro, si remeasset in Urbem,

Gallorum tantum populis Arctoque subacta,

75

Quam seriem rerum longa praemittere pompa,

Quas potuit belli facies! Ut vincula Rheno,

Oceanoque daret! Celsos ut Gallia currus

Nobilis, et flavis sequeretur mixta Britannis!

Perdidit o qualem vincendo plura triumphum!

80

Non illum laetis vadentem coetibus urbes,

Sed tacitae videre metu. Non constitit usquam

Obvia turba duci. Gaudet tamen esse timori

Tam magno populis, et se non mallet amari.

Iamque et praecipites superaverat Anxuris arces,

85

Et qua Pontinas via dividit uda paludes,

Qua sublime nemus, Scythicae qua regna Dianae;

Quaque iter est Latiis ad summam fascibus Albam:

Excelsa de rupe procul iam prospicit Urbem,

Arctoi toto non visam tempore belli:

90

Miraturque suae, sic fatus, moenia Romae:

Tene, deum sedes, non ullo Marte coacti

Deseruere viri! Pro qua pugnabitur urbe?

Di melius, quod non Latias Eous in oras

Nunc furor incubuit, nec iuncto Sarmata velox

95

Pannonio, Dacisque Getes admixtus: habenti

Tam pavidum tibi, Roma, ducem Fortuna pepercit,

Quod bellum civile fuit. Sic fatur, et urbem

Adtonitam terrore subit. Namque ignibus atris

Creditur, ut captae, rapturus moenia Romae,

100

Sparsurusque deos. Fuit haec mensura timoris:

Velle putant, quaecumque potest. Non omina festa,

Non fictas laeto voces simulare tumultu:

Vix odisse vacat Phoebea palatia complet

Turba Patrum, nullo cogendi iure senatus,

105

E latebris educta suis. Non consule sacrae

Fulserunt sedes: non proxima lege potestas

Praetor adest: vacuaeque loco cessere curules,

Omnia Caesar erat. Privatae curia vocis

Testis adest. Sedere Patres censere parati,

110

Si regnum, si templa sibi, iugulumque senatus,

Exsiliumque petat. Melius, quod plura iubere

Erubuit, quam Roma pati. Tamen exit in iram,

Viribus an possent obsistere iura, per unum

Libertas experta virum: pugnaxque Metellus

115

Ut videt ingenti Saturnia templa revelli

Mole, rapit gressus, et Caesaris agmina rumpens,

Ante fores nondum reseratae constitit aedis.

(Usque adeo solus ferrum mortemque timere

Auri nescit amor. Pereunt discrimine nullo

120

Amissae leges: sed, pars vilissima rerum,

Certamen movistis, opes) prohibensque rapina

Victorem, clara testatur voce Tribunus:

Non nisi per nostrum vobis percussa patebunt

Templa latus, nullasque feres nisi sanguine sacro

125

Sparsas, raptor, opes. Certe violata potestas

Invenit ista deos: Crassumque in bella secutae

Saeva tribunitiae voverunt proelia dirae.

Detege iam ferrum: neque enim tibi turba verenda est,

Spectatrix scelerum: deserta stamus in urbe.

130

Non feret e nostro sceleratus praemia miles:

Sunt quos prosternas populi, quae moenia dones.

Pacis ad exhaustae spolium non cogit egestas:

Bellum Caesar habes. His magnam victor in iram

Vocibus accensus: Vanam spem mortis honestae

135

Concipis: haud, inquit, iugulo se polluet isto

Nostra, Metelle, manus. Dignum te Caesaris ira

Nullus honos faciet. Te vindice tuta relicta est

Libertas? Non usque adeo permiscuit imis

Longus summa dies, ut non, si voce Metelli

140

Servantur leges, malint a Caesare tolli.

Dixerat, et, nondum foribus cedente tribuno,

Aerior ira subit: saevos circumspicit enses,

Oblitus simulare togam. Tum Cotta Metellum

Compulit audaci nimium desistere coepto.

145

Libertas, inquit, populi, quem regna coercent,

Libertate perit; cuius servaveris umbram,

Si, quidquid iubeare, velis. Tot rebus iniquis

Paruimus victi: venia est haec sola pudoris,

Degenerisque metus, nil iam potuisse negari.

150

Ocius avertat diri mala semina belli.

Damna movent populos, si quos sua iura tuentur.

Non sibi, sed domino gravis est, quae servit, egestas.

Protinus abducto patuerunt templa Metello.

Tunc rupes Tarpeia sonat, magnoque reclusas

155

Testatur stridore fores; tunc conditus imo

Eruitur templo, multis intactus ab annis,

Romani census populi, quem Punica bella,

Quem dederat Perses, quem victi praeda Philippi:

Quod tibi, Roma, fuga Pyrrhus trepidante reliquit,

160

Quo te Fabricius regi non vendidit auro,

Quidquid parcorum mores servastis avorum,

Quod dites Asiae populi misere tributum,

Victorique dedit Minoia Creta Metello,

Quod Cato longinqua vexit super aequora Cypro.

165

Tunc orientis opes, captorumque ultima regum

Quae Pompeianis praelata est gaza triumphis

Egeritur: tristi spoliantur templa rapina;

Pauperiorque fuit tunc primum Caesare Roma.

Interea totum Magni fortuna per orbem

170

Secum casuras in proelia moverat urbes.

Pompei Rallies the Eastern Kingdoms

Proxima vicino vires dat Graecia bello.

Phocaicas Amphissa manus scopulosaque Cirrha,

Parnasusque iugo misit desertus utroque.

Boeoti coiere duces, quos impiger ambit

175

Fatidica Cephisos aqua, Cadmeaque Dirce,

Pisaeaeque manus, populisque per aequora mittens

Sicaniis Alpheus aquas. Tunc Maenala liquit

Arcas, et Herculeam miles Trachinins Oeten.

Thesproti, Dryopesque ruunt, quercusque silentes

180

Chaonio veteres liquerunt vertice Selloe.

Exhausit totas quamvis delectus Athenae,

Exiguae Phoebea tenent navalia puppes.

Tresque petunt veram credi Salamiua carinae.

Iam dilecta Iovi centenis venit in arma

185

Creta vetus populis, Cnososque agitare pharetras

Docta, nec Eois peior Gortyna sagittis.

Tunc qui Dardaniam tenet Oricon, et vagus altis

Dispersus silvis Athamas, et nomine prisco

Encheliae, versi testantes funera Cadmi,

190

Colchis et Adriacas spumans Apsyrtis in undas,

Et Penei qui rura colunt, quorumque labore

Thessalus Aemoniam vomer proscindit Iolcon.

Inde lacessitum primo mare, cum rudis Argo

Miscuit ignotas temerato litore gentes,

195

Primaque cum ventis pelagique furentibus undis

Composuit mortale genus, fatisque per illam

Accessit mors una ratem. Tunc linquitur Aemus

Thracius, et populum Pholoe mentita biformem.

Deseritur Strymon tepido committere Nilo

200

Bistonias consuetus aves, et barbara Cone

Sarmaticas ubi perdit aquas, sparsamque profundo

Multifidi Peucen unum caput adluit Histri:

Mysiaque, et gelido tellus perfusa Cayco

Idalis, et nimium glebis exilis Arisbe.

205

Quique colunt Pitanen, et quae tua munera Pallas

Lugent damnatae Phoebo victore Celaenae:

Qua celer et ripis descendens Marsya rectis

Errantem Maeandron adit, mixtusque refertur:

Passaque ab auriferis tellus exire metallis

210

Pactolon: qua culta secat non vilior Hermus.

Iliacae quoque signa manus, perituraque castra

Ominibus petiere suis: nec fabula Troiae

Continuit, Phrygiique ferens se Caesar Iuli.

Accedunt Syriae populi; desertus Orontes,

215

Et felix, (sic fama) Ninos: ventosa Damascos,

Gazaque, et arbusto palmarum dives Idume.

Et Tyros instabilis, pretiosaque murice Sidon.

Has ad bella rates non flexo limite ponti,

Certior haud ullis duxit Cynosura carinis.

220

Phoenices primi, famae si creditur, ausi

Mansuram rudibus vocem signasse figuris.

Nondum flumineas Memphis contexere biblos

Noverat: et saxis tantum volucresque feraeque

Sculptaque servabant magicas animalia linguas.

225

Deseritur Taurique nemus, Perseaque Tarsos,

Coryciumque patens exesis rupibus antrum,

Mallos, et extremae resonant navalibus Aegae.

Itque Cilix iusta, iam non pirata, carina.

Movit et Eoos bellorum fama recessus,

230

Qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe

Ostia nascenti contraria solvere Phoebo

Audet, et adversum fluctus impellit in Eurum:

Hic, ubi Pellaeus, post Tethyos aequora, ductor

Constitit, et magno vinci se fassus ab orbe est.

235

Quaque ferens rapidum diviso gurgite fontem

Vastis Indus aquis mixtum non sentit Hydaspen.

Quique bibunt tenera dulces ab arundine succos,

Et qui tingentes croceo medicamine crinem

Fluxa coloratis adstringunt carbasa gemmis.

240

Quique suas struxere pyras, vivique calentes

Conscendere rogos. Pro, quanta est gloria genti,

Iniecisse manum fatis, vitaque repletos,

Quod superest, donasse deis! Venere feroces

Cappadoces; duri populus nunc cultor Amani,

245

Armeniusque tenens volventem saxa Niphaten:

Aethera tangentes silvas liquere Coatrae.

Ignotum vobis, Arabes, venistis in orbem,

Umbras mirati nemorum non ire sinistras.

Tunc furor extremos movit Romanus Oretas,

250

Carmanosque duces, quorum deflexus in Austrum

Aether, non totam mergi tamen adspicit Arcton;

Lucet et exigua velox ibi nocte Bootes.

Aethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla

Signiferi regione poli, nisi, poplite lapso,

255

Ultima curvati procederet ungula Tauri.

Quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus

Euphrates, quos non diversis fontibus edit

Persis, et incertum, tellus si misceat amnes,

Quod potius sit nomen aquis. Sed sparsus in agros

260

Fertilis Euphrates Phariae vice fungitur undae:

At Tigrim subito tellus absorbet hiatu,

Occultosque tegit cursus, rursusque renatum

Fonte novo flumen pelagi non abnegat undis.

Inter Caesareas acies diversaque signa

265

Pugnaces dubium Parthi tenuere favorem,

Contenti fecisse duos. Tinxere sagittas

Errantes Scythiae populi, quos gurgite Bactros

Includit gelido, vastisque Hyrcania silvis.

Hinc Lacedaemonii, moto gens aspera freno,

270

Heniochi, saevisque affinis Sarmata Moschis.

Colchorum qua rura secat ditissima Phasis:

Qua Croeso fatalis Halys, qua vertice lapsus

Rhipaeo Tanais diversi nomina mundi

Imposuit ripis, Asiaeque et terminus idem

275

Europae, mediae dirimens confinia terrae,

Nunc huc, nunc illuc, qua flectitur, ampliat orbem.

Quaque fretum torrens Maeotidos egerit undas,

Pontus et Herculeis aufertur gloria metis,

Oceanumque negat solas admittere Gades.

280

Hinc Essedoniae gentes, auroque ligatas

Substringens, Arimaspe, comas: hinc fortis Arius,

Longaque Sarmatici solvens ieiunia belli

Massagetes quo fugit equo; volucresque Geloni.

Non, cum Memnoniis deducens agmina regnis

285

Cyrus, et effusis numerato milite telis

Descendit Perses, fraternique ultor amoris

Aequora cum tantis percussit classibus, unum

Tot reges habuere ducem. Coiere nec umquam

Tam variae cultu gentes, tam dissona vulgi

290

Ora. Tot immensae comites missura ruinae

Excivit populos, et dignas funere Magni

Exsequias Fortuna dedit. Non corniger Hammon

Mittere Marmaridas cessavit in arma catervas:

Quidquid ab occiduis Libye patet arida Mauris,

295

Usque Paraetonias Eoa ad litora Syrtea.

Accperet felix ne non semel omnia Caesar,

Vincendum pariter Pharsalia praestitit orbem.

Ille ubi deseruit trepidantis moenia Romae,

Agmine nubiferam rapto superevolat Alpem:

Caesar Attacks Marseilles

300

Cumque ali famae populi terrore paverent,

Phocais in dubiis ausa est servare iuventus

Non Graia levitate fidem, signataque iura,

Et caussas, non fata, sequi. Tamen ante furorem

Indomitum duramque viri deflectere mentem

305

Pacifico sermone parant, hostemque propincum

Orant Cecropiae praelata fronde Minervae:

Semper in externis populo communia vestro

Massiliam bellis testatur fata tulisse,

Comprensa est Latiis quaecunque annalibus aetas.

310

Et nunc, ignoto si quos petis orbe triumphos,

Accipe devotas externa in proelia dextras.

At si funestas acies, si dira paratis

Proelia discordes, lacrimas civilibus armis

Secretumque damus. Tractentur vulnera nulla

315

Sacra manu. Si coelicolis furor arma dedisset,

Aut si terrigenae tentarent astra Gigantes,

Non tamen auderet pietas humana vel armis

Vel votis prodesse Iovi; sortisque deorum

Ignarum mortale genus, per fulmina tantum

320

Sciret adhuc coelo solum regnare Tonantem.

Adde quod innumerae concurrunt undique gentes,

Nec sic horret iners scelerum contagia mundus,

Ut gladiis egeant civilia bella coactis.

Sit mens ista quidem cunctis, ut vestra recusent

325

Fata, nec haec alius committat proelia miles.

Cui non conspecto languebit dextra parente ?

Telaque diversi prohibebunt spargere fratres.

Finis adest rerum, si non committitis illis

Arma, quibus fas est. Nobis haec summa precandi:

330

Terribiles aquilas infestaque signa relinquas

Urbe procul, nostrisque velis te credere muris,

Excludique sinas, admisso Caesare, bellum.

Sit locus exceptus sceleri, Magnoque tibique

Tutus, ut, invictae fatum si consulat urbi,

335

Foedera si placeant, sit, quo veniatis inermes.

Vel, cum tanta vocent discrimina Martis Iberi,

Quid rapidum deflectis iter? Non pondera rerum,

Non momenta sumus, numquam felicibus armis

Usa manus, patriae primis a sedibus exsul,

340

Et post translatas exustae Phocidos arces

Moenibus exiguis alieno in litore tuti,

Illustrat quos sola fides. Si claudere muros

Obsidione paras, et vi perfringere portas:

Excepisse faces tectis et tela parati,

345

Undarum raptos aversis fontibus haustus

Quaerere, et effossam sitientes lambere terram:

Et, desit si larga Ceres, tunc horrida cerni,

Foedaque contingi maculato carpere morsu.

Nec pavet hic populus pro libertate subire,

350

Obsessum Poeno gessit quod Marte Saguntum.

Pectoribus rapti matrum, frustraque trahentes

Ubera sicca fame medios mittentur in ignes;

Uxor et a caro poscet sibi fata marito.

Vulnera miscebunt fratres, bellumque coacti

355

Hoc potius civile gerent. Sic Graia iuventus

Finierat: quum, turbato iam prodita vultu,

Ira ducis tandem testata est voce dolorem.

Vana movet Graios nostri fiducia cursus.

Caesar Rejects a Peace

Quamvis Hesperium mundi properemus ad axem,

360

Massiliam delere vacat. Gaudete cohortes:

Obvia praebentur fatorum munere bella.

Ventus ut amittit vires, nisi robore densae

Occurrant silvae, spatio diffsus inani:

Utque perit magnus nullis obstantibus ignis,

365

Sic hostes mihi desse nocet: damnumque putamus

Armorum, nisi, qui vinci potuere, rebellent.

Sed si solus eam, dimissis degener armis,

Tunc mihi tecta patent. Iam non exscudere tantum,

Inclusisse volunt. At enim contagia belli

370

Dira fugant. Dabitis poenas pro pace petita:

Et nihil esse meo discetis tutius aevo,

Quam duce me bellum. Sic postquam fatus, ad urbem

Haud trepidam convertit iter: tunc moenia clausa

Conspicit: et densa iuvenum vallata corona.

375

Haud procul a muris tumulas surgentis in altum

Telluris parvum diffuso vertice campum

Explicat: haec patiens longo munimine cingi

Visa duci rupes, tutisque aptissima castris.

Proxima pars urbis celsam consurgit in arcem,

380

Par tumulo, mediisque sedent convallibus arva.

Tunc res immenso placuit statura labore,

Aggere diversos vasto committere colles.

Sed prius ut totam, qua terra cingitur, urbem

Clauderet, a summis perduxit ad aequora castris

385

Longum Caesar opus, fontesque et pabula campi

Amplexus fossa, densas tollentia pinnas

Cespitibus, crudaque exstruxit brachia terra.

Iam satis hoc Graiae memorandum contigit urbi,

Aeternumque decus, quod non impulsa, nec ipso

390

Strata metu, tenuit flagrantis in omnia belli

Praecipitem cursum: raptisque a Caesare cunctis,

Vincitur una mora. Quantum est, quod fata tenentur!

Quodque virum toti properans imponere mundo

Hos perdit Fortuna dies! Tunc omnia late

395

Procumbunt nemora, et spoliantur robore silvae,

Ut, cum terra levis mediam virgultaque molem

Suspendant, structa laterum compage ligatam

Arctet humum, pressus ne cedat turribus agger.

Lucus erat longo numquam violatus ab evo,

400

Obscurum cingens connexis aera ramis,

Et gelidas alte submotis solibus umbras.

Caesar Destroys a Sacred Grove

Hunc non ruricolae Panes, nemorumque potentes

Silvani Nymphaeque tenent, sed barbara ritu

Sacra deum, structae diris altaribus arae;

405

Omnisque humanis lustrata cruoribus arbos.

Si qua fidem meruit superos mirata vetustas,

Illis et volucres metuunt insistere ramis,

Et lustris recubare ferae: nec ventus in illas

Incubuit silvas, excussaque nubibus atris

410

Fulgura: non ullis frondem praebentibus auris

Arboribus suus horror inest. Tum plurima nigris

Fontibus unda cadit, simulacraque moesta deorum

Arte carent, caesisque extant informia truncis.

Ipse situs putrique facit iam robore pallor

415

Attonitos: non vulgatis sacrata figuris

Numina sic metuunt: tantum terroribus addit,

Quos timeant non nosse deos. Iam fama ferebat

Saepe cavas motu terrae mugire cavernas,

Et procumbentes iterum consurgere taxos,

420

Et non ardentis fulgere incendia silvae,

Roboraque amplexos circumfluxisse dracones.

Non illum cultu populi propiore frequentant,

Sed cessere deis. Medio cum Phoebus in axe est,

Aut coelum nox atra tenet, pavet ipse sacerdos

425

Acessus, dominumque timet deprendere luci.

Hanc iubet immisso silvam procumbere ferro:

Nam vicina operi belloque intacta priore

Inter nudatos stabat densissima montes.

Sed fortes tremuere manus, motique verenda

430

Maiestate loci, si robora sacra ferirent,

In sua credebant redituras membra secures.

Implicitas magno Caesar torpore cohortes

Ut vidit, primus raptam librare bipennem

Ausus, et aeriam ferro proscindere quercum,

435

Effatur, merso violata in robora ferro:

Iam ne quis vestrum dubitet subvertere silvam,

Credite me fecisse nefas. Tunc paruit omnis

Imperiis non sublato secura pavore

Turba, sed expensa superorum et Caesaris ira.

440

Procumbunt orni, nodosa impellitur ilex,

Silvaque Dodones, et fluctibus aptior alnus,

Et non plebeios luctus testata cupressus,

Tum primum posuere comas, et fronde carentes

Admisere diem: propulsaque robore denso

445

Sustinuit se silva cadens. Gemuere videntes

Gallorum populi: muris sed clausa iuventus

Exsultat. Quis enim laesos impune putaret

Esse deos? Servat multos fortuna nocentes:

Et tantum miseris irasci numina possunt.

450

Utque satis caesi nemoris, quaesita per agros

Plaustra ferunt: curvoque soli cessantis aratro

Agricolae raptis annum flevere iuvencis.

Dux tamen, impatiens haesuri ad moenia Martis,

Versus ad Hispanas acies extremaque mundi,

455

Iussit bella geri. Stellatis axibus agger

Erigitur, geminasque aequantes moenia turres

Accipit: hae nullo fixerunt robore terram,

Sed per iter longum caussa repsere latenti.

Cum tantum nutaret onus, telluris inanes

460

Concussisse sinus quaerentem erumpere ventum

Credidit, et muros mirata est stare iuventus.

Illinc tela cadunt excelsas urbis in arces.

Sed maior Graio Romana in corpora ferro

Vis inerat. Neque enim solis excussa lacertis

465

Lancea, sed tenso ballistae turbine rapta,

Haud unum contenta latus transire, quiescit:

Sed pandens perque arma viam, perque ossa, relicta

Morte, fugit: superest telo post vulnera cursus.

At saxum quoties ingenti verberis actu

470

Excutitur, qualis rupes, quam vertice montis

Abscidit impulsu ventorum adiuta vetustas,

Frangit cuncta ruens: nec tantum corpora pressa

Exanimat: totos cum sanguine dissipat artus.

Ut tamen hostiles densa testudine muros

475

Tecta subit virtus, armisque innexa priores

Arma ferunt, galeamque extentus protegit umbo,

Quae prius ex longo nocuerunt missa recessu,

Iam post terga cadunt: nec Graiis flectere iactum,

Aut facilis labor est longinqua ad tela parati

480

Tormenti mutare modum: sed pondere solo

Contenti, nudis evolvunt saxa lacertis.

Dum fuit armorum series, ut grandine tecta

Innocua percussa sonant, sic omnia tela

Respuit: at postquam virtus incensa virorum

485

Perpetuam rupit defesso milite cratem,

Singula continuis cesserunt ictibus arma.

Tunc adoperta levi procedit vinea terra,

Sub cuius pluteis et tecta fronte latentes

Moliri nunc ima parant, et vertere ferro

490

Moenia: nunc aries suspenso fortior ictu

Incussus densi compagem solvere muri

Tentat, et impositis unum subducere saxis.

Sed super et flammis, et magnae fragmine molis,

Et sudibus crebris, et adusti roboris ictu

495

Percussae cedunt crates, frustraque labore

Exhausto fessus repetit tentoria miles.

Summa fuit Grais, starent ut moenia, voti.

Ultro acies inferre parant: armisque coruscas

Nocturni texere faces: audaxque iuventus

500

Erupit: non hasta viris, non letifer arcus,

Telum flamma fuit, rapiensque incendia ventus

Per Romana tulit celeri munimina cursu.

Nec, quamvis viridi lactetur robore, lentas

Ignis agit vires: teda sed raptus ab omni

505

Consequitur nigri spatiosa volumina fumi:

Nec solum silvas, sed saxa ingentia solvit,

Et crudae putri fluxerunt pulvere cautes.

Procubuit, maiorque iacens adparuit agger.

Spes victis telluris abit, placuitque profundo

510

Fortunam tentare mari Non robore picto

The Battle for Marseille is Fought at Sea

Ornatas decuit fulgens tutela carinas,

Sed rudis, et qualis procumbit montibus arbor,

Conseritur stabilis navalibus area bellis.

Et iam turrigeram Bruti comitata carinam

515

Venerat in fluctus Rhodani cum gurgite classis,

Stoechados arva tenens. Nec non et Graia iuventua,

Omne suum fatis voluit committere robur,

Grandaevosque senes mixtis armavit ephebis.

Accepit non sola viros, quae stabat in undis

520

Classis; et emeritas repetunt navalibus alnos.

Ut matutinos spargens super aequora Phoebus

Fregit aquis radios, et liber nubibus aether,

Et posito Borea, pacemque tenentibus Austris,

Servatum bello iacuit mare, movit ab omni

525

Quisque suam statione ratem, paribusque lacertis

Caesaris hinc puppes, hinc Graio remige classis

Tollitur: impulsae tonsis tremuere carinae,

Crebraque sublimes convellunt verbera puppes.

Cornua Romanae classis validaeque triremes,

530

Quasque quater surgens exstructi remigis ordo

Commovet, et plures quae mergunt aequore pinus,

Multiplices cinxere rates. Hoc robur aperto

Oppositum pelago. Lunata fronte recedunt

Ordine contentae gemino crevisse Liburnae.

535

Celsior at cunctis Bruti praetoria puppis

Verberibus senis agitur, molemque profundo

Invehit, et summis longe petit aequora remis.

Ut tantum medii fuerat maris, utraque classis

Quod semel excussis posset transcurrere tonsis,

540

Innumerae vasto miscentur in aethere voces:

Remorumque sonus premitur clamore: nec ullae

Audiri potuere tubae. Tunc caerula verrunt,

Atque in transtra cadunt, et remis pectora pulsant.

Ut primum rostris crepuerunt obvia rostra,

545

In puppim rediere rates, emissaque tela

Aera texerunt vacuumque cadentia pontum.

Et iam diductis extendunt cornua proris,

Diversaeque rates laxata classe receptae.

Ut, quoties aestus Zephyris Eurisque repugnat,

550

Huc abeunt fluctus, illuc mare: sic, ubi puppes

Sulcato varios duxerunt gurgite tractus,

Quod tulit illa ratis remis, haec repulit aequor.

Sed Graiis habiles pugnamque lacessere pinus

Et tentare fugam, nec longo frangere gyro

555

Cursum, nec tarde flectenti cedere clavo.

At Romana ratis stabilem praebere carinam

Certior, et terrae similem bellantibus usum.

Tunc in signifera residenti puppe magistro

Brutus ait: Paterisne acies errare profundo,

560

Artibus et certas pelagi? Iam consere bellum:

Phocaicis medias rostris oppone carinas.

Paruit, obliquas et praebuit hostibus alnos.

Tunc, quaecumque ratis tentavit robora Bruti,

Ictu victa suo percussae capta cohaesit.

565

Ast alias manicaeque ligant, teretesque catenae,

Seque tenent remis: tecto stetit aequore bellum.

Iam non excussis torquentur tela lacertis,

Nec longinqua cadunt iaculato vulnera ferro:

Miscenturque manus. Navali plurima bello

570

Ensis agit. Stat quisque suae de robore puppis

Pronus in adversos ictus: nullique perempti

In ratibus cecidere suis. Cruor altus in undis

Spumat, et obducti concreto sanguine fluctus.

Et quas immissi traxerunt vincula ferri,

575

Has prohibent iungi conserta cadavera puppes.

Semianimes alii vastum subiere profundum,

Hauseruntque suo permixtum sanguine pontum.

Hi, luctantem animam lenta cum morte trahentes,

Fractarum subita ratium periere ruina.

580

Irrita tela suas peragunt in gurgite caedes:

Et quodcumque cadit frustrato pondere ferrum,

Exceptum mediis invenit vulnus in undis.

Phocaicis Romana ratis vallata carinis,

Robore diducto dextrum laevumque tuetur

585

Aequo Marte latus: cuius dum pugnat ab alta

Puppe Tagus, Graiumque audax aplustre retentat,

Terga simul pariter missis et pectora telis

Transigitur: medio concurrit pectore ferrum,

Et stetit incertus, flueret quo vulnere, sanguis,

590

Donec utrasque simul largus cruor expulit hastas,

Divisitque animam, sparsitque in vulnera letum.

Dirigit huc puppim miseri quoque dextra Telonis,

Qua nullam melius, pelago turbante, carinae

Audivere manum: nec lux est notior ulli

595

Crastina, seu Phoebum videat, seu cornua lunae,

Semper venturis componere carbasa ventis.

Hic Latiae rostro compagem ruperat alni:

Pila sed in medium venere trementia pectus,

Avertitque ratem morientis dextra magistri.

600

Dum cupit in sociam Gyareus erepere puppim,

Excipit immissum suspensa per ilia ferrum,

Adfixusque rati, telo retinente, pependit.

Stant gemini fratres, fecundae gloria matris,

Quos eadem variis genuerunt viscera fatis.

605

Discrevit mors saeva viros: unumque relictum

Agnorunt miseri, sublato errore, parentes,

Aeternis caussam lacrimis. Tenet ille dolorem

Semper, et amissum fratrem lugentibus obfert.

Quorum alter, mixtis obliquo pectine remis,

610

Ausus Romanae Graia de puppe carinae

Iniectare manum: sed eam gravis insuper ictus

Amputat: illa tamen nisu, quo prenderat, haesit,

Deriguitque tenens strictis immortua nervis.

Crevit in adversis virtus: plus nobilis irae

615

Truncus habet, fortique instaurat proelia laeva,

Rapturusque suam procumbit in aequora dextram.

Haec quoque cum toto manus est abscisa lacerto.

Iam clypeo telisque carens, non conditur ima

Puppe, sed expositus, fraternaque pectore nudo

620

Arma tegens, crebra confixus cuspide perstat:

Telaque multorum leto casura suorum

Emerita iam morte tenet. Tum vulnere multo

Effugientem animam lassos collegit in artus,

Membraque contendit toto, quicumque manebat,

625

Sanguine, et hostilem, defectis robore membris,

Insiluit, solo nociturus pondere, puppim.

Strage virum cumulata ratis, multoque cruore

Plena, per oblicum crebros latus accipit ictus.

At postquam ruptis pelagus compagibus hausit,

630

Ad summos repleta foros, descendit in undas,

Vicinum involvens contorto vertice pontum.

Aequora discedunt mersa diducta carina,

Inque locum puppis cecidit mare. - Multaque ponto

Praebuit illa dies varii miracula fati.

635

Ferrea dum puppi rapidos manus inserit uncos,

Adfixit Lycidam. Mersus foret ille profundo;

Sed prohibent socii, suspensaque crura retentant.

Scinditur avulsus: nec, sicut vulnere, sanguis

Emicuit lentus: ruptis cadit undique venis:

640Discursusque animae diversa in membra meantis

Interceptus aquis. Nullius vita perempti

Est tanta dimissa via: pars ultima trunci

Tradidit in letum vacuos vitalibus artis;

At tumidus qua pulmo iacet, qua viscera fervent,

645

Haeserunt ibi fata diu: luctataque multum

Hac cum parte viri vix omnia membra tulerunt.

Dum nimium pugnax unius turba carinae

Incumbit prono lateri, vacuamque relinquit,

Qua caret hoste, ratem: congesto pondere puppis

650

Versa, cava texit pelagus nautasque carina;

Brachia nec licuit vasto iactare profundo,

Sed clauso periere mari. - tunc unica diri

Conspecta est leti facies, cum forte natantem

Diversae rostris iuvenem fixere carinae.

655

Discessit medium tam vastos pectus ad ictus:

Nec prohibere valent obtritis ossibus artus,

Quo minus aera sonent. Eliso ventre, per ora

Eiectat saniem permixtus viscere sanguis.

Postquam inhibent remis puppes, ac rostra recedunt,

660

Deiectum in pelagus perfosso pectore corpus

Vulneribus transmisit aquas. - Pars maxima turbae

Naufraga, iactatis morti obluctata lacertis,

Puppis ad auxilium sociae concurrit: at illi

Robora cum vetitis prensarent altius ulnis,

665

Nutaretque ratis populo peritura recepto,

Impia turba super medios ferit ense lacertos:

Brachia linquentes Graia pendentia puppi,

A manibus cecidere suis: non amplius undae

Sustinuere graves in summo gurgite truncos.

670

Iamque omni fusis nudato milite telis,

Invenit arma furor: remum contorsit in hostem

Alter: at hi tortum validis aplustre lacertis

Avulsasque rotant, excusso remige, sedes.

In pugnam fregere rates. Sidentia pessum

675

Corpora caesa tenent, spoliantque cadavera ferro.

Multi, inopes teli, iaculum letale revulsum

Visceribus traxere suis, et vulnera laeva

Oppressere manu, validos dum praebeat ictus

Sanguis et hostilem cum torserit exeat hastam.

680

Nulla tamen plures hoc edidit aequore clades,

Quam pelago diversa lues. Nam pinguibus ignis

Adfixus tedis, et tecto sulfure vivax

Spargitur: at faciles praebere alimenta carinae

Nunc pice, nunc liquida rapuere incendia cera.

685

Nec flammas superant undae: sparsisque per aequor

Iam ratibus, fragmenta ferus sibi vindicat ignis.

Hic recipit fluctus, extinguat ut aequore flammas:

Hi, ne mergantur, tabulis ardentibus haerent.

Mille modos inter leti, mors una timori est,

690

Qua coepere mori. Nec cessat naufraga virtus.

Tela legunt deiecta mari, ratibusque ministrant:

Incertasque manus ictu languente per undas

Exercent. Nunc, rara datur si copia ferri,

Utuntur pelago. Saevus complectitur hostem

695

Hostis, et implicitis gaudent subsidere membris,

Mergentesque mori. - Pugna fuit unus in illa

Eximius Phoceus animam servare sub undis,

Scrutarique fretum si quid mersisset arenis,

Et nimis adfixos unci convellere morsus,

700

Adductum quoties non senserat ancora funem.

Hic ubi compressum penitus deduxerat hostem,

Victor et incolumis summas remeabat ad undas;

Sed, se per vacuos credit dum surgere fluctus,

Puppibus occurrit, tandemque sub aequore mansit.

705

Hi super hostiles iecerunt brachia remos,

Et ratium tenuere fugam. Non perdere letum

Maxima cura fuit; multus sua vulnera puppi

Adfixit moriens, et rostris abstulit ictus.

Stantem sublimi Tyrrhenum culmine prorae

710

Lygdamus excussa, Balearis tortor habenae,

Glande petens, solido fregit cava tempora plumbo.

Sedibus expulsi, postquam cruor omnia rupit

Vincula, procumbunt oculi: stat lumine rapto

Adtonitus, mortisque illas putat esse tenebras.

715

At postquam membris sensit constare vigorem,

Vos, ait, o socii, sicut tormenta soletis,

Me quoque mittendis rectum componite telis.

Egere quod superest animae, Tyrrhene, per omnes

Bellorum casus. Ingentem militis usum

720

Hoc habet ex magna defunctum parte cadaver:

Viventis feriere loco. Sic fatus in hostem

Caeca tela manu, sed non tamen irrita, mittit.

Excipit haec iuvenis generosi sanguinis Argus,

Qua iam non medius descendit in ilia venter,

725

Adiuvitque suo procumbens pondere ferrum.

Stabat diversa victae iam parte carinae

Infelix Argi genitor: non ille iuventae

Tempore Phocaicis ulli cessurus in armis:

Victum aevo robur cecidit, fessusque senecta

730

Exemplum, non miles erat. Qui, funere viso,

Saepe cadens longae senior per transtra carinae

Pervenit ad puppim, spirantesque invenit artus.

Non lacrimae cecidere genis, non pectora tundit,

Distentis toto riguit sed corpore palmis.

735

Nox subit, atque oculos vastae obduxere tenebrae,

Et miserum cernens agnoscere desinit Argum.

Ille caput labens et iam languentia colla,

Viso patre, levat: vox fauces nulla solutas

Prosequitur: tacito tantum petit oscula vultu,

740

Invitatque patris claudenda ad lumina dextram.

Ut torpore senex caruit, viresque cruentus

Coepit habere dolor, Non perdam tempora, dixit,

A saevis permissa deis, iugulumque senilem

Confodiam. Veniam misero concede parenti,

745

Arge, quod amplexus, extrema quod oscula fugi.

Nondum destituit calidus tua vulnera sanguis,

Semianimisque iaces, et adhuc potes esse superstes.

Sic fatus, quamvis capulum per viscera missi

Polluerat gladii, tamen alta sub aequora tendit

750

Praecipiti saltu. Letum praecedere nati

Festinantem animam morti non credidit uni.

Inclinant iam fata ducum, nec iam amplius anceps

Belli casus erat: Graiae pars maxima classis

Mergitur: ast aliae mutato remige puppes

755

Victores vexere suos: navalia paucae

Praecipiti tenuere fuga. Quis in urbe parentum

Fletus erat! quanti matrum per litora planctus!

Coniunx saepe sui, confusis vultibus unda,

Credidit ora viri, Romanum amplexa cadaver:

760

Accensisque rogis miseri de corpore trunco

Certavere patres. - At Brutus, in aequore victor,

Primus Caesareis pelagi decus addidit armis.

Latin
English