Book VII

Pompey’s Dream

Segnior Oceano, quam lex aeterna vocabat,

Luctificus Titan numquam magis aethera contra

Egit equos, currumque, polo rapiente, retorsit:

Defectusque pati voluit, raptaeque labores

5

Lucis: et adtraxit nubes, non pabula flammis,

Sed ne Thessalico purus luceret in orbe.

At nox, felicis Magno pars ultima vitae,

Sollicitos vana decepit imagine somnos

Nam Pompeiani visus sibi sede theatri

10

Innumeram effigiem Romanae cernere plebis,

Adtollique suum laetis ad sidera nomen

Vocibus, et plausu cuneos certare sonantes.

Qualis erat populi facies clamorque faventis,

Olim cum iuvenis primique aetate triumphi

15

Post domitas gentes, quas torrens ambit Iberus,

Et quaecumque fugax Sertorius impulit arma,

Vespere pacato, pura venerabilis aeque

Quam currus ornante toga, plaudente senatu,

Sedit adhuc Romanus eques. Seu fine bonorum

20

Anxia venturis ad tempora laeta refugit,

Sive per ambages solitas contraria visis

Vaticinata quies, magni tulit omina planctus.

Seu vetito patrias ultra tibi cernere sedes,

Sic Romam Fortuna dedit. Ne rumpite somnos,

25

Castrorum vigiles; nullas tuba verberet aures

Crastina dira quies, et imagine moesta diurna

Undique funestas acies feret, undique bellum.

Unde pares somnos populi, noctemque beatam?

O felix, si te vel sic tua Roma videret.

30

Donassent utinam superi patriaeque tibique

Unum, Magne, diem, quo fati certus uterque

Extremum tanti fructum caperetis amoris.

Tu velut Ausonia vadis moriturus in urbe;

Illa, rati semper de te sibi conscia voti,

35

Hoc scelus haud umquam fatis haerere putavit,

Sic se dilecti tumulum quoque perdere Magni.

Te mixto flesset luctu iuvenisque senexque,

Iniussusque puer: lacerasset, crine soluto,

Pectora femineum, ceu Bruti funere, vulgus.

40

Nunc quoque, tela licet paveant victoris iniqui,

Nuntiet ipse licet Caesar tua funera, flebunt:

Sed dum tura ferunt, dum laurea serta Tonanti

O miseri, quorum gemitus edere dolorem,

Qui te non pleno pariter planxere theatro!

45

Vicerat astra iubar, cum mixto murmure turba

Pompey is Pressed to Fight

Castrorum fremuit, fatisque trahentibus orbem,

Signa petit pugnae. Miseri pars maxima vulgi,

Non totum visura diem, tentoria circum

Ipsa ducis queritur, magnoque accensa tumultu

50

Mortis vicinae properantes admovet horas.

Dira subit rabies: sua quisque ac publica fata

Praecipitare cupit: segnis pavidusque vocatur,

Ac nimium patiens soceri Pompeius, et orbis

Indulgens regno, qui tot simul undique gentes

55

Iuris habere sui vellet, pacemque timeret.

Nec non et reges populique queruntur Eoi

Bella trahi, patriaque procul tellure teneri.

Hoc placet, o superi, cum vobis vertere cuncta

Propositum, nostris erroribus addere crimen?

60

Cladibus irruimus, nocituraque poscimus arma:

In Pompeianis votum est Pharsalia castris.

Cunctorum voces Romani maximus auctor

Tullius eloquii, cuius sub iure togaque

Pacificas saevus tremuit Catilina secures,

65

Pertulit, iratus bellis, cum rostra forumque

Optaret, passus tam longa silentia miles.

Addidit invalidae robur facundia caussae:

Hoc pro tot meritis solum te, Magne, precatur,

Uti se Fortuna velis: proceresque tuorum

70

Castrorum, regesque tui cum supplice mundo

Adfusi, vinci socerum patiare, rogamus.

Humano generi tam longo tempore bellum

Caesar erit? Merito, Pompeium vincere lente,

Gentibus indignum est a transcurrente subactis.

75Quo tibi fervor abit? aut quo fiducia fati?

De superis, ingrate, times? caussamque senatus

Credere dis dubitas? Ipsae tua signa revellent,

Prosilientque acies. Pudeat vicisse coactum.

Si duce te iusso, si nobis bella geruntur,

80

Sit iuris, quocumque velint concurrere campo.

Quid mundi gladios a sanguine Caesaris arces?

Vibrant tela manus: vix signa morantia quisquam

Exspectat: propera, ne te tua classica linquant.

Scire senatus avet, miles te, Magne, sequatur,

85An comes. Ingemuit rector, sensitque deorum

Esse dolos, et fata suae contraria menti.

Si placet hoc, inquit, cunctis, si milite Magno,

Non duce, tempus eget, nil ultra fata morabor.

Involvat populos una Fortuna ruina,

90

Sitque hominum magnae lux ista novissima parti.

Testor, Roma, tamen: Magnum, quo cuncta perirent,

Accepisse diem. Potuit tibi vulnere nullo

Stare labor belli: potuit sine caede subactum,

Captivumque ducem violatae tradere paci.

95

Quis furor, o caeci, scelerum? Civilia bella

Gesturi metuunt, ne non cum sanguine vincant?

Abstulimus terras, exclusimus aequore toto,

Ad praematuras segetum ieiuna rapinas

Agmina compulimus, votumque effecimus hosti,

100

Ut mallet sterni gladiis, mortesque suorum

Permiscere meis. Belli pars magna peracta est

His, quibus effectum est, ne pugnam tiro paveret:

Si modo virtutis stimulis iraeque calore

Signa petunt. Multos in summa pericula misit

105

Venturi timor ipse mali. Fortissimus ille est,

Qui, promptus metuenda pati, si cominus instent,

Et differre potest. Placet haec tam prospera rerum

Tradere Fortunae? gladio permittere mundi

Discrimen? Pugnare ducem quam vincere, malunt.

110

Res mihi Romanas dederas, Fortuna, regendas:

Accipe maiores, et caeco in Marte tuere.

Pompeii nec crimen erit nec gloria bellum.

Vincis apud superos votis me, Caesar, iniquis:

Pugnatur. Quantum scelerum, quantumque malorum

115

In populos lux ista feret! quot regna iacebunt!

Sanguine Romano quam turbidus ibit Enipeus!

Prima velim caput hoc funesti lancea belli,

Si sine momento rerum partisque ruina

Casurum est, feriat: neque enim victoria Magno

120

Laetior. Aut populis invisum, hac clade peracta,

Aut hodie Pompeius erit miserabile nomen.

Omne malum victi, quod sors feret ultima rerum,

Omne nefas victoris erit. Sic fatur, et arma

Permittit populis, frenosque furentibus ira

125

Laxat: et ut victus violento navita Coro

Preparations

Dat regimen ventis, ignavumque arte relicta

Puppis onus trahitur. Trepido confusa tumultu

Castra fremunt, animique truces sua pectora pulsant

Ictibus incertis. Multorum pallor in ore

130

Mortis venturae est, faciesque simillima fato.

Advenisse diem, qui fatum rebus in aevum

Conderet humanis, et quaeri, Roma quid esset,

Illo Marte, palam est. Sua quisque pericula nescit,

Adtonitus maiore metu. Quis litora ponto

135

Obruta, quis summis cernens in montibus aequor,

Aetheraque in terras, deiecto sole, cadentem,

Tot rerum finem, timeat sibi? Non vacat ullos

Pro se ferre metus: urbi Magnoque timetur.

Nec gladiis habuere fidem, nisi cautibus asper

140

Exarsit mucro. Tunc omnis lancea saxo

Erigitur: tendant nervis melioribus arcus:

Cura fuit lectis pharetras implere sagittis.

Auget eques stimulos, frenorumque aptat habenas.

Si liceat superis hominum conferre labores,

145

Non aliter, Phlegra rabidos tollente Gigantas,

Martius incaluit Siculis incudibus ensis:

Et rubuit flammis iterum Neptunia cuspis,

Spiculaque extenso Paean Pythone recoxit,

Pallas Gorgoneos diffudit in aegida crines,

150

Pallenaea Iovi mutavit fulmina Cyclops.

Non tamen abstinuit venturos prodere casus

Per varias Fortuna notas. Nam Thessala rura

Cum peterent, totus venientibus obstitit aether:

Inque oculis hominum fregerunt fulmina nubes:

155

Adversasque faces, immensoque igne columnas,

Et trabibus mixtis avidos Pythonas aquarum

Detulit, atque oculos, ingesto fulgure, clausit.

Excussit cristas galeis capulosque solutis

Perfudit gladiis, ereptaque pila liquavit,

160

Aethereoque nocens fumavit sulfure ferrum.

Nec non innumero cooperta examine signa,

Vixque revulsa solo, maiori pondere pressum

Signiferi mersere caput, rorantia fletu,

Usque ad Thessaliam Romana et publica, signa-

165

Admotus superis discussa fugit ab ara

Taurus, et Emathios praeceps se iecit in agros;

Nullaque funestis inventa est victima sacris.

At tu, quos scelerum superos, quas rite vocasti

Eumenidas, Caesar? Stygii quae numina regni,

170Infernumque nefas, et mersos nocte furores?

Impia tam saeve gesturus bella litasti.

Iam (dubium, monstrisne deum, nimione pavori

Crediderint) multis concurrere visus Olympo

Pindus, et abruptis mergi convallibus Aemus,

175

Edere nocturnas belli Pharsalia voces,

Ire per Ossaeam rapidus Boebeida sanguis:

Inque vicem vultus tenebris mirantur opertos,

Et pallere diem, galeisque incumbere noctem,

Defunctosque patres et cunctas sanguinis umbras

180

Ante oculos volitare suos. Sed mentibus unum

Hoc solamen erat, quod voti turba nefandi

Conscia, quae patrum iugulos, quae pectora fratrum

Sperabat, gaudet monstris mentisque tumultu,

Atque omen scelerum subitos putat esse furores.

185

Quid mirum, populos, quos lux extrema manebat,

Lymphato trepidasse metu, praesaga malorum

Si data mens homini est? Tyriis qui Gadibus hospes

Adiacet, Armeniumque bibit Romanus Araxen:

Sub quocumque die, quocumque est sidere mundi,

190

Moeret, et ignorat caussas, animumque dolentem

Corripit; Emathiis quid perdat nescit in arvis.

Euganeo, si vera fides memorantibus, augur

Colle sedens, Aponus terris ubi fumifer exit,

Atque Antenorei dispergitur unda Timavi,

195

Venit summa dies, geritur res maxima, dixit:

Impia concurrunt Pompeii et Caesaris arma;

Seu tonitrus ac tela Iovis praesaga notavit,

Aethera seu totum discordi obsistere coelo

Prospexitque polos: seu lumen in aethere moestum

200

Solis in obscuro pugnam pallore notavit.

Dissimilem certe cunctis, quos explicat, egit

Thessalicum natura diem: si cuncta perito

Augure mens hominum coeli nova signa notasset,

Spectari e toto potuit Pharsalia mundo.

205

O summos hominum, quorum Fortuna per orbem

Signa dedit, quorum fatis coelum omne vacavit!

Haec et apud seras gentes populosque nepotum,

Sive sua tantum venient in saecula fama,

Sive aliquid magnis nostri quoque cura laboris

210

Nominibus prodesse potest, cum bella legentur,

Spesque metusque simul, perituraque vota movebunt:

Adtonitique omnes veluti venientia fata,

Non transmissa, legent, et adhuc tibi, Magne, favebunt.

Miles ut adverso Phoebi radiatus ab ictu

215

Descendens totos perfudit lumine colles,

Caesar Addresses his Troops

Non temere immissus campis; stetit ordine certo

Infelix acies. Cornus tibi cura sinistri,

Lentule, cum prima, quae tum fuit optima bello,

Et quarta legione datur: tibi, numine pugnax

220

Adverso Domiti, dextri frons tradita Martis.

At medii robur belli fortissima densant

Agmina, quae Cilicum terris deducta tenebat

Scipio, miles in hoc, Libyco dux primus in orbe.

At iuxta fluvios et stagna undantis Enipei

225

Cappadocum montana cohors, et largus habenae

Ponticus ibat eques. Sicci sed plurima campi

Tetrarchae regesque tenent magnique tyranni,

Atque omnis Latio quae servit purpura ferro.

Illuc et Libye Numidas, et Creta Cydonas

230Misit: Ituraeis cursus fuit inde sagittis:

Inde, truces Galli, solitum prodistis in hostem:

Illic pugnaces commovit Iberia cetras.

Eripe victori gentes, et sanguine mundi

Fuso, Magne, semel, totos consume triumphos.

235

Illo forte die Caesar, statione relicta,

Ad segetum raptus moturus signa, repente

Conspicit in planos hostem descendere campos,

Oblatumque videt votis sibi mille petitum

Tempus, in extremos quo mitteret omnia casus.

240

Aeger quippe morae, flagransque cupidine regni

Coeperat exiguo tractu civilia bella

Ut lentum damnare nefas. Discrimina postquam

Adventare ducum, supremaque proelia vidit,

Casuram et fati sensit nutare ruinam,

245

Illa quoque in ferrum rabies promptissima paullum

Languit, et casus audax spondere secundos

Mens stetit in dubio, quam nec sua fata timere,

Nec Magni sperare sinunt. Formidine mersa,

Prosilit hortando melior fiducia vulgo:

250

O domitor mundi, rerum fortuna mearum,

Miles, adest toties optatae copia pugnae.

Nil opus est votis: iam fatum accersite ferro.

In manibus vestris, quantus sit Caesar, habetis.

Haec est illa dies, mihi quam Rubiconis ad undas

255

Promissam memini, cuius spe movimus arma,

In quam distulimus vetitos remeare triumphos.

Haec eadem est, hodie quae pignora, quaeque penates

Reddat, et emerito faciat vos Marto colonos.

Haec, fato quae teste probet, quis iustius arma

260

Sumserit: haec acies victum factura nocentem est.

Si pro me patriam ferro flammisque petistis,

Nunc pugnate truces, gladiosque exsolvite culpa.

Nulla manus, belli mutato iudice, pura est

Non mihi res agitur, sed vos ut libera sitis

265

Turba, precor, gentes ut ius habeatis in omnes.

Ipse ego, privatae cupidus me reddere vitae,

Plebeiaque toga modicum componere civem,

Omnia dum vobis liceant, nihil esse recuso.

Invidia regnate mea. Nec sanguine multo

270

Spem mundi petitis: Graiis delecta iuventus

Gymnasiis aderit, studioque ignava palaestrae,

Et vix arma ferens, et mixtae dissona turbae

Barbaries; non illa tubas, non agmine moto

Clamorem latura suam. Civilia paucae

275

Bella manus facient: pugnae pars magna levabit

His orbem populis, Romanumque obteret hostem.

Ite per ignavas gentes, famosaque regna,

Et primo ferri motu prosternite mundum:

Sitque palam, quas tot duxit Pompeius in urbem

280

Curribus, unius gentes non esse triumphi.

Armeniosne movet, Romana potentia cuius

Sit ducis? aut emptum minimo vult sanguine quisquam

Barbarus, Hesperiis Magnum praeponere rebus?

Romanos odere omnes, dominosque gravantur,

285

Quos novere, magis. Sed me Fortuna meorum

Commisit manibus, quorum me Gallia testem

Tot fecit bellis. Cuius non militis ensem

Agnoscam? Coelumque tremens cum lancea transit,

Dicere non fallar, quo sit vibrata lacerto.

290

Quodsi signa ducem numquam fallentia vestrum

Conspicio, faciesque truces, oculosque minaces:

Vicistis. Videor fluvios spectare cruoris,

Calcatosque simul reges, sparsumque senatus

Corpus, et immensa populos in caede natantes

295

Sed mea fata moror, qui vos in tela ruentes

Vocibus his teneo. Veniam date bella trahenti:

Spe trepido: haud umquam vidi tam magna daturos,

Tam prope me superos: camporum limite parvo

Absumus a votis. Ego sum, cui Marte peracto,

300

Quae populi regesque tenent, donare licebit.

Quone poli motu, quo coeli sidere verso,

Thessalicae tantum, superi, permittitis orae?

Aut merces hodie bellorum, aut poena paratur.

Caesareas spectate cruces, spectate catenas,

305

Et caput hoc positum rostris, effusaque membra,

Septorumque nefas, et clausi proelia Campi.

Cum duce Sullano gerimus civilia bella.

Vestri cura movet. Nam me secura manebit

Sors quaesita manu: fodientem viscera cernet

310

Me mea, qui nondum victo respexerit hoste.

Di, quorum curas abduxit ab aethere tellus

Romanusque labor, vincat, quicumque necesse

Non putat in victos saevum destringere ferrum,

Quique suos cives, quod signa adversa tulerunt,

315

Non credit fecisse nefas. Pompeius in arcto

Agmina vestra loco, vetita virtute moveri,

Cum tenuit, quanto satiavit sanguine ferrum!

Vos tamen hoc oro, iuvenes, ne caedere quisquam

Hostis terga velit: civis, qui fugerit, esto.

320

Sed dum tela micant, non vos pietatis imago

Ulla, nec adversa conspecti fronte parentes

Commoveant: vultus gladio turbate verendos.

Sive quis infesto cognata in pectora ferro

Ibit, seu nullum violabit vulnere pignus,

325

Ignoti iugulum tamquam scelus impetat hostis.

Sternite iam vallum, fossasque implete ruina,

Exeat ut plenis acies non sparsa maniplis.

Parcite ne castris: vallo tendetis in illo,

Unde acies peritura venit. Vix cuncta locuto

330

Caesare, quemque suum munus trahit, armaque raptim

Sumpta viris. Celeres capiunt praesagia belli,

Calcatisque ruunt castris: stant ordine nullo,

Arte ducis nulla; permittunt omnia fatis.

Si totidem Magni soceros, totidemque petentes

335

Urbis regna suae funesto in Marte locasses,

Non tam praecipiti ruerent in proelia cursu.

Vidit ut hostiles in rectum exire catervas

Pompeius, nullasque moras permittere bello,

Sed superis placuisse diem: stat corde gelato

340

Adtonitus: tantoque duci sic arma timere

Pompey Addresses his Troops

Omen erat. Premit inde metus, totumque per agmen

Sublimi provectus equo: Quem flagitat, inquit,

Vestra diem virtus, finis civilibus armis,

Quem quaesistis, adest. Totas effundite vires;

345

Extremum ferri superest opus, unaque gentes

Hora trahit. Quisquis patriam carosque penates,

Qui sobolem ac thalamos desertaque pignora quaerit,

Ense petat: medio posuit deus omnia campo.

Caussa iubet melior superos sperare secundos:

350

Ipsi tela regent per viscera Caesaris, ipsi

Romanas sancire volent hoc sanguine leges.

Si socero dare regna meo mandumque pararent,

Praecipitare meam fatis potuere senectam.

Non iratorum populis urbique deorum est,

355

Pompeium servare ducem. Quae vincere possent,

Omnia contulimus. Subiere pericula clari

Sponte viri, sacraque antiquus imagine miles.

Si Curios his fata darent reducesque Camillos

Temporibus, Deciosque caput fatale voventes,

360

Hinc starent. Primo gentes Oriente coactae

Innumeraeque urbes, quantas in proelia numquam

Excivere manus. Toto simul utimur orbe.

Quidquid signferi comprensum limite coeli

Sub Noton et Borean hominum sumus, arma movemus.

365

Nonne superfusis collectum cornibus hostem

In medium dabimus? Paucas victoria dextras

Exigit: at plures tantum clamore catervae

Bella gerent. Caesar nostris non sufficit armis.

Credite pendentes e summis moenibus urbis

370

Crinibus effusis hortari in proelia matres.

Credite, grandaevum, vetitumque aetate senatum

Arma sequi, sacros pedibus prosternere canos:

Atque ipsam domini metuentem occurrere Romam.

Credite, qui nunc est populus, populumque futurum

375

Permixtas adferre preces. Haec libera nasci,

Haec vult turba mori. Si quis post pignora tanta

Pompeio locus est, cum prole et coniuge supplex.

Imperii salva si maiestate liceret,

Volverer ante pedes. Magnus, nisi vincitis, exsul,

380

Ludibrium soceri, vester pudor, ultima fata

Deprecor, ac turpes extremi cardinis annos,

Ne discam servire senex. Tam moesta locuti

Voce ducis flagrant animi, Romanaque virtus

Erigitur; placuitque mori, si vera timeret.

385

Ergo utrimque pari concurrunt agmina motu

Irarum: metus hos regni, spes excitat illos.

Hae facient dextrae, quidquid non expleat aetas

Ulla, nec humanum reparet genus omnibus annis,

Ut vacet a ferro. Gentes Mars iste futuras

390

Obruet, et populos aevi venientis in orbem

The Meaning of this Battle

Erepto natale feret. Tunc omne Latinum

Fabula nomen erit: Gabios Veiosque Coramque

Pulvere vix tectae poterunt monstrare ruinae,

Albanosque lares Laurentinosque penates

395

Rus vacuum, quod non habitet, nisi nocte coacta,

Invitus, questusque Numam iussisse, senator.

Non aetas haec carpsit edax, monimentaque rerum

Putria destituit: crimen civile videmus,

Tot vacuas urbes. Generis quo turba redacta est

400

Humani? Toto populi qui nascimur orbe,

Nec muros implore viris, nec possumus agros.

Urbs nos una capit: vincto fossore coluntur

Hesperiae segetes: stat tectis putris avitis

In nullos ruitura domus: nulloque frequentem

405

Cive suo Romam, sed mundi faece repletam,

Cladis eo dedimus, ne tanto in tempore bellum

Iam posset civile geri. Pharsalia tanti

Caussa mali. Cedant feralia nomina Cannae,

Et damnata diu Romanis Allia fastis.

410

Tempora signavit leviorum Roma malorum;

Hunc voluit nescire diem. Pro tristia fata!

Aera pestiferum tractu, morbosque fluentes,

Insanamque famem, permissasque ignibus urbes,

Moeniaque in praeceps laturos plena tremores

415

Hi possent explere viri, quos undique traxit

In miseram Fortuna necem, dum munera longi

Explicat eripiens aevi, populosque ducesque

Constituit campis: per quos tibi, Roma, ruenti

Ostendat, quam magna cadas. Quo latius orbem

420

Possedit, citius per prospera fata cucurrit.

Omne tibi bellum gentes dedit omnibus annis:

Te geminum Titan procedere vidit in axem.

Haud multum terrae spatium restabat Eoae,

Ut tibi nox, tibi tota dies, tibi curreret aether,

425

Omniaque errantes stellae Romana viderent.

Sed retro tua fata tulit, par omnibus annis,

Emathiae funesta dies. Hac luce cruenta

Effectum, ut Latios non horreat India fasces,

Nec vetitos errare Dahas in moenia ducat,

430

Sarmaticumque premat succinctus consul aratrum.

Quod semper saevas debet tibi Parthia poenas,

Quod, fugiens civile nefas redituraque numquam,

Libertas ultra Tigrim Rhenumque recessit,

Ac, toties nobis iugulo quaesita, vagatur,

435

Germanum Scythicumque bonum, nec respicit ultra

Ausoniam: vellem, populis incognita nostris,

Vulturis ut primum laevo fundata volatu

Romulus infami complevit moenia luco,

Usque ad Thessalicas servisses, Roma, ruinas.

440

De Brutis, Fortuna, queror. Quid tempora legum

Egimus, aut annos a consule nomen habentes?

Felices Arabes, Medique, Eoaque tellus,

Quam sub perpetuis tenuerunt fata tyrannis.

Ex populis, qui regna ferunt, sors ultima nostra est,

445

Quos servire pudet. Sunt nobis nulla profecto

Numina: cum caeco rapiantur secula casu,

Mentimur regnare Iovem. Spectabit ab alto

Aethere Thessalicas, teneat cum fulmina, caedes?

Scilicet ipse petet Pholoen, petet ignibus Oeten,

450

Immeritaeque nemus Rhodopes, pinusque Mimantis:

Cassius hoc potius feriet caput? Astra Thyestae

Impulit, et subitis damnavit noctibus Argos:

Tot similes fratrum gladios patrumque gerenti

Thessaliae dabit ille diem? Mortalia nulli

455

Sunt curata deo. Cladis tamen huius habemus

Vindictam, quantam terris dare numina fas est.

Bella pares superis facient civilia divos:

Fulminibus manes, radiisque ornabit, et astris,

Inque deum templis iurabit Roma per umbras.

460

Ut rapido cursu fati suprema morantem

Consumsere locum: parva tellure dirempti,

Inde manus spectant, vultusque agnoscere quaerunt,

Quo sua pila cadant, aut quae sibi fata minentur,

Facturi quae monstra forent. Videre parentes

Pharsalia

465

Frontibus adversis, fraternaque cominus arma,

Nec libuit mutare locum. Tamen omnia torpor

Pectora constrinxit: gelidusque in viscera sanguis

Perculsa pietate coit: totaeque cohortes

Pila parata diu tensis tenuere lacertis.

470

Di tibi non mortem, quae cunctis poena paratur,

Sed sensum post fata tuae dent, Crastine, morti,

Cuius torta manu commisit lancea bellum,

Primaque Thessaliam Romano sanguine tinxit.

O praeceps rabies, cum Caesar tela teneret,

475

Inventa est prior ulla manus! Tunc stridulus aer

Elisus lituis, conceptaque classica cornu:

Tunc ausae dare signa tubae: tunc aethera tendit,

Extremique fragor convexa irrupit Olympi,

Unde procul nubes, quo nulla tonitrua durant.

480

Excepit resonis clamorem vallibus Aemus,

Peliacisque dedit rursus geminare cavernis:

Pindus agit fremitus, Pangaeaque saxa resultant,

Oetaeaeque gemunt rupes: vocesque furoris

Expavere sui tota tellure relatas.

485

Spargitur innumerum diversis missile votis.

Vulnera pars optat, pars terrae figere tela,

Ac puras servare manus. Rapit omnia casus,

Atque incerta facit, quos vult, Fortuna nocentes.

Sed quota pars cladis iaculis ferroque volanti

490

Exacta est? Odiis solus civilibus ensis

Sufficit, et dextras Romana in viscera ducit.

Pompeii densis acies stipata catervis,

Iunxerat in seriem nexis umbonibus arma:

Vixque habitura locum dextras ac tela movendi,

495

Constiterat, gladiosque suos compressa tenebat.

Praecipiti cursu vesanum Caesaris agmen

In densos agitur cuneos: perque arma, per hostem

Quaerit iter. Qua torta graves lorica catenas

Opponit, tutoque latet sub tegmine pectus,

500

Hac quoque perventum est ad viscera: totque per arma

Extremum est, quod quisque ferit. Civilia bella

Una acies patitur, gerit altera: frigidus inde

Stat gladius; calet omne nocens a Caesare ferrum.

Nec Fortuna diu, rerum tot pondera vertens,

505

Abstulit ingentes, fato torrente, ruinas.

Ut primum toto diduxit cornua campo

Pompeianus eques, bellique per ultima fudit:

Sparsa per extremos levis armatura maniplos

Insequitur, saevasque manus immittit in hostem.

510

Illic, quaeque suo miscet gens proelia telo,

Romanus cunctis petitur cruor. Inde sagittae,

Inde faces et saxa volant, spatioque solutae

Aeris et calido liquefactae pondere glandes.

Tunc et Ituraei, Medique Arabesque, soluto

515

Arcu turba minax, nusquam rexere sagittas,

Sed petitur solus, qui campis imminet, aer:

Inde cadunt mortes. Sceleris sed crimine nullo

Externum maculant chalybem; stetit omne coactum

Circa pila nefas. Ferro subtexitur aether,

520

Noxque super campos telis conserta pependit.

Tum Caesar, metuens, ne frons sibi prima labaret

Incursu, tenet obliquas post signa cohortes:

Inque latus belli, qua se vagus hostis agebat,

Immittit subitum non motis cornibus agmen.

525

Immemores pugnae, nulloque pudore timendi

Praecipites fecere palam, civilia bella

Non bene barbaricis umquam commissa catervis.

Ut primum sonipes transfixus pectora ferro

In caput effusi calcavit membra regentis;

530

Omnis eques cessit campis, glomerataque pubes

In sua conversis praeceps ruit agmina frenis.

Perdidit inde modum caedes, ac nulla secuta est

Pugna, sed hinc iugulis, hinc ferro bella geruntur:

Nec valet haec acies tantum prosternere, quantum

535

Inde perire potest. Utinam, Pharsalia, campis

Sufficiat cruor iste tuis, quem barbara fundunt

Pectora; non alio mutentur sanguine fontes;

Hic numerus totos tibi vestiat ossibus agros:

Aut si Romano compleri sanguine mavis,

540Istis parce precor: vivant Galataeque Syrique,

Cappadoces, Gallique, extremique orbis Iberi,

Armenii, Cilices: nam post civilia bella

Hic populus Romanus erit. Semel ortus in omnes

It timor, et fatis datus est pro Caesare cursus.

545

Ventum erat ad robur Magni, mediasque catervas.

Quod totos errore vago perfuderat agros,

Constitit hic bellum, fortunaque Caesaris haesit.

Illic non regum auxiliis collecta iuventus

Bella gerit, ferrumque manus movere rogatae:

550

Ille locus fratres habuit, locus ille parentes.

Hic furor, hic rabies, hic sunt tua crimina, Caesar.

Hanc fuge, mens, belli partem, tenebrisque relinque,

Nullaque tantorum discat me vate malorum,

Quam multum bellis liceat civilibus, aetas.

555

Hae potius pereant lacrimae, pereantque querelae.

Quidquid in hac acie gessisti, Roma, tacebo.

Hic Caesar, rabies populis, stimulusque furorum,

Ne qua parte sui pereat scelus, agmina circum

It vagus, atque animis ignes flagrantibus addit:

560

Inspicit et gladios, qui toti sanguine manent,

Qui niteant primo tantum mucrone cruenti,

Quae presso tremat ense manus, quis languida tela,

Quis contenta ferat, quis praestet bella iubenti,

Quem pugnare iuvet, quis vultum cive peremto

565

Mutet: obit latis proiecta cadavera campis:

Vulnera multorum, totum fusura cruorem,

Opposita premit ipse manu. Quacumque vagatur,

Sanguineum veluti quatiens Bellone flagellum,

Bistonas aut Mavors agitans, si verbere saevo

570

Palladia stimulet turbatos aegide currus,

Nox ingens scelerum, et caedes oriuntur, et instar

Immensae vocis gemitus, et pondere lapsi

Pectoris arma sonant, confractique ensibus enses.

Ipse manu subicit gladios, ac tela ministrat,

575Adversosque iubet ferro confundere vultus.

Promovet ipse acies: impellit terga suorum:

Verbere conversae cessantes excitat hastae.

In plebem vetat ire manus, monstratque senatum.

Scit, cruor imperii qui sit, quae viscera rerum:

580

Unde petat Romam, libertas ultima mundi

Quo steterit ferienda loco. Permixta secundo

Ordine nobilitas, venerandaque corpora ferro

Urgentur: caedunt Lepidos, caeduntque Metellos,

Corvinosque simul, Torquataque nomina, regum

585

Saepe duces, summosque hominum, te, Magne, remoto.

Illic, plebeia contectus casside vultus,

Ignotusque hosti, quod ferrum, Brute, tenebas!

O decus imperii, spes o suprema senatus,

Extremum tanti generis per saecula nomen.

590

Ne rue per medios nimium temerarius hostes,

Nec tibi fatales admoveris ante Philippos,

Thessalia periture tua. Nil proficis istic

Caesaris intentus iugulo: nondum attigit arcem

Iuris, et, humanum culmen, quo cuncta premuntur,

595

Egressus, meruit fatis tam nobile letum.

Vivat, et, ut Bruti procumbat victima, regnet.

Hic patriae perit omne decus: iacet aggere magno

Patricium campis non mixta plebe cadaver.

Mors tamen eminuit clarorum in strage virorum

600

Pugnacis Domiti, quem clades fata per omnes

Ducebant. Nusquam Magni Fortuna sine illo

Succubuit: victus toties a Caesare, salva

Libertate perit. Tunc mille in vulnera laetus

Labitur, ac venia gaudet caruisse secunda.

605

Viderat in crasso volventem sanguine membra

Caesar, et increpitans; Iam Magni deseris arma,

Successor Domiti; sine te iam bella geruntur.

Dixerat: ast illi suffecit pectora pulsans

Spiritus in vocem, morientiaque ora resolvit:

610

Non te funesta scelerum mercede potitum,

Sed dubium fati, Caesar, generoque minorem

Adspicens, Stygias Magno duce liber ad umbras

Et securus eo: te saevo Marte subactum,

Pompeioque graves poenas nobisque daturum,

615

Cum morior, sperare licet. Non plura locutum

Vita fugit, densaeque oculos pressere tenebrae.

Impendisse pudet lacrimas in funere mundi

Mortibus innumeris, ac singula fata sequentem

Quaerere, letiferum per cuius viscera vulnus

620

Exierit; quis fusa solo vitalia calcet;

Ore quis adverso demisso faucibus ense

Expulerit moriens animam; quis corruat ictu,

Quis steterit, dum membra cadunt: quis pectore tela

Transmittat, vel quos campis adfixerit hasta:

625

Quis cruor emissis perruperit aera venis,

Inque hostis cadat arma sui: quis pectora fratris

Caedat, et, ut notum possit spoliare cadaver,

Abscisum longe mittat caput: ora parentis

Quis laceret, nimiaque probet spectantibus ira,

630

Quem iugulat, non esse patrem. Mors nulla querela

Digna sua est, nullosque hominum lugere vacamus.

Non istas habuit pugnae Pharsalia partes,

Quas aliae clades: illic per fata virorum,

Per populos hic Roma perit: quae militia illic,

635

Mors hic gentis erat: sanguis ibi fluxit Achaeus,

Ponticus, Assyrius: cunctos haerere cruores

Romanus campisque vetat consistere torrens.

Maius ab hac acie, quam quod sua saecula ferrent,

Vulnus habent populi: plus est quam vita salusque,

640

Quod perit: in totum mundi prosternimur aevum:

Vincitur his gladiis omnis, quae serviet, aetas.

Proxima quid suboles, aut quid meruere nepotes

In regnum nasci? Pavidi num gessimus arma?

Teximus aut iugulos? Alieni poena timoris

645

In nostra cervice sedet. Post proelia natis

Si dominum, Fortuna, dabas, et bella dedisses.

Iam Magnus transisse deos Romanaque fata

Senserat infelix; tota vix clade coactus

Fortunam damnare suam. Stetit aggere campi

650

Eminus, unde omnes sparsas per Thessala rura

Adspiceret clades, quae bello obstante latebant.

Tot telis sua fata peti, tot corpora fusa,

Pompey Flees

Ac se tam multo pereuntem sanguine vidit.

Nec, sicut mos est miseris, trahere omnia secum

655

Mersa iuvat, gentesque suae miscere ruinae:

Ut Latiae post se vivat pars maxima turbae,

Sustinuit dignos etiam nunc credere votis

Coelicolas, volvitque sui solatia casus:

Parcite; ait, superi, cunctas prosternere gentes:

660

Stante potest mundo, Romaque superstite, Magnus

Esse miser. Si plura iuvant mea vulnera, coniunx

Est mihi, sunt nati; dedimus tot pignora fatis.

Civiline parum est bello si meque meosque

Obruis? exiguae clades sumus, orbe remoto?

665

Omnia quid laceras, quid perdere cuncta laboras?

Iam nihil est, Fortuna, meum. Sic fatur: et arma

Signaque et adflictas omni iam parte catervas

Circuit, et revocat matura in fata ruentes,

Seque negat tanti. Nec deerat robur in enses

670

Ire duci, iuguloque pati vel pectore letum:

Sed timuit, strato miles ne corpore Magni

Non fugeret, supraque ducem procumberet orbis:

Caesaris aut oculis voluit subducere mortem.

Nequidquam. Infelix, socero spectare volenti

675

Praestandum est ubicumque caput. Sed tu quoque, coniunx

Caussa fugae, vultusque tui: fatisque probatum est

Te praesente mori. Tunc Magnum concitus aufert

A bello sonipes, non tergo tela paventem,

Ingentesque animos extrema in fata ferentem.

680

Non gemitus, non fletus erat, salvaque verendus

Maiestate dolor, qualem te, Magne, decebat

Romanis praestare malis. Non impare vultu

Adspicis Emathiam: nec te videre superbum

Prospera bellorum, nec fractum adversa videbunt:

685

Quamque fuit laeto per tres infida triumphos,

Tam misero Fortuna minor. Iam pondere fati

Deposito securus abis: nunc tempora laeta

Respexisse vacat: spes numquam implenda recessit:

Quid fueris, nunc scire licet. Fuge proelia dire,

690

Ac testare deos, nullum, qui perstet in armis,

Iam tibi, Magne, mori: ceu flebilis Africa damni,

Et ceu Munda nocens, Pharioque a gurgite clades,

Sic et Thessalicae post te pars maxima pugnae.

Non iam Pompeii nomen populare per orbem,

695

Nec studium belli: sed par, quod semper habemus,

Libertas et Caesar erunt: teque inde fugato

Ostendit moriens, sibi se pugnasse, senatus.

Nonne iuvat pulsum bellis cessisse, nec istud

Prospectasse nefas, spumantes caede catervas?

700

Respice turbatos incursu sanguinis amnes,

Et soceri miserere tui. Quo pectore Romam

Intrabit factus campis felicior istis?

Quidquid in ignotis solus regionibus exsul,

Quidquid sub Phario positus patiere tyranno;

705

Crede deis, longo fatorum crede favori,

Vincere peius erat. Prohibe lamenta sonare,

Flere veta populos: lacrimas luctusque remitte.

Tam mala Pompeii, quam prospera, mundus adoret.

Adspice securus vultu non supplice reges:

710

Adspice possessas urbes, donataque regna,

Aegyptum Libyamque: et terras elige morti.

Vidit prima tuae testis Larissa ruinae

Nobile, nec victum fatis caput. Omnibus illa

Civibus effudit totas per moenia vires:

715

Obvia, ceu laeto, praemittunt munera flentes:

Pandunt templa, domos: socios se cladibus optant.

Scilicet immenso superest ex nomine multum:

Teque minor solo, cunctas impellere gentes

Rursus in arma potes, rursusque in fata redire.

720

Sed, quid opus victo populis aut urbibus? inquit:

Victori praestate fidem. Tu, Caesar, in alto

Caedis adhuc cumulo patriae per viscera vadis:

At tibi iam populos donat gener. Avehit inde

Pompeium sonipes: gemitus lacrimaeque sequuntur;

725

Plurimaque in saevos populi convicia divos.

Nunc tibi vera fides quaesiti, Magne, favoris

Contigit, ac fructus. Felix se nescit amari.

Caesar ut Hesperio vidit satis arva natare

Sanguine, parcendum ferro manibusque suorum

730

Iam ratus, ut viles animas perituraque frustra

Agmina permisit vitae. Sed castra fugatos

Ne revocent, pellatque quies nocturna pavorem,

Protinus hostili statuit succedere vallo,

Caesar Savors Victory and Urges Plunder

Dum Fortuna calet, dum conficit omnia terror,

735

Non veritus, grave ne fessis ac Marte subactis

Hoc foret imperium. Non magno hortamine miles

In praedam ducendus erat: Victoria nobis

Plena, viri, dixit: superest pro sanguine merces,

Quam monstrare meum est: neque enim donare vocabo,

740

Quod sibi quisque dabit. Cunctis en plena metallis

Castra patent: raptum Hesperiis e gentibus aurum

Hic iacet, Eoasque premunt tentoria gazas.

Tot regum fortuna simul Magnique coacta

Exspectat dominos: propera praecedere, miles,

745

Quos sequeris: quascumque tuas Pharsalia fecit,

A victis rapiuntur opes. Nec plura locutus,

Impulit amentes aurique cupidine caecos,

Ire super gladios supraque cadavera patrum,

Et caesos calcare duces. Quae fossa, quis agger

750

Sustineat pretium belli scelerumque petentes!

Scire volant, quanta fuerint mercede nocentes.

Invenere quidem spoliato plurima mundo

Bellorum in sumtus congestae pondera massae:

Sed non implevit cupientes omnia mentes.

755

Quidquid fodit Iber, quidquid Tagus extulit auri,

Quod legit dives summis Arimaspus arenis

Ut rapiant, parvo scelus hoc venisse putabunt.

Cum sibi Tarpeias victor desponderit arces,

Cum spe Romanae promiserit omnia praedae:

760

Decipitur, quod castra rapit. Capit impia plebes

Cespite patricio somnos: vacuumque cubile

Regibus infandus miles premit: inque parentum,

Inque toris fratrum posuerunt membra nocentes:

Quos agitat vesana quies, somnique furentes:

765

Thessalicam miseri versant in pectore pugnam.

Invigilat cunctis saevum scelus, armaque tota

Mente agitant, caputoque manus absente moventur,

Ingemuisse putes campos, terramque nocentem

Inspirasse animas, iniectumque aera totum

770

Manibus, et superam Stygia formidine noctem.

Exigit a miseris tristes victoria poenas,

Sibilaque et flammas infert sopor: umbra peremti

Civis adest: sua quemque premit terroris imago.

Ille senum vultus, iuvenum videt ille figuras:

775

Hunc agitant totis fraterna cadavera somnis:

Pectore in hoc pater est: omnes in Caesare manes.

Haud alios, nondum Scythica purgatus in ara,

Eumenidum vidit vultus Pelopeius Orestes:

Nec magis adtonitos animi sensere tumultus,

780

Cum fureret, Pentheus, aut cum desisset, Agave.

Hunc omnes gladii, quos aut Pharsalia vidit,

Aut ultrix visura dies, stringente senatu,

Illa nocte premunt: hunc infera monstra flagellant.

Heu quantum poenae misero mens conscia donat,

785

Quod Styga, quod manes, ingestaque Tartara somnis

Pompeio vivente videt!

Tamen omnia passo

Postquam clara dies Pharsalica damna retexit,

Nulla loci facies revocat feralibus arvis

Haerentes oculos. Cernit propulsa cruore

790

Flumina, et excelsos cumulis aequantia colles

Corpora, depressos in tabem spectat acervos,

Pharsalia’s Battlefield the Next Day

Et Magni numerat populos: epulisque paratur

Ille locus, vultus ex quo faciesque iacentum

Agnoscat. Iuvat Emathiam non cernere terram,

795

Et lustrare oculis campos sub clade latentes:

Fortunam superosque suos in sanguine cernit.

Ac ne laeta furens scelerum spectacula perdat,

Invidet igne rogi miseris, coeloque nocenti

Ingerit Emathiam. Non illum Poenus humator

800

Consulis, et Libyca succensae lampade Cannae

Compellunt, hominum ritus ut servet in hostes:

Sed meminit, nondum satiata caedibus ira,

Cives esse suos. Petimus non singula busta,

Discretosque rogos: unum da gentibus ignem:

805

Non interpositis urantur corpora flammis.

Aut, generi si poena iuvat, nemus exstrue Pindi:

Erige congestas Oetaeo robore silvas,

Thessalicam videat Pompeius ab aequore flammam.

Nil agis hac ira: tabesne cadavera solvat,

810

An rogus, haud refert: placido natura receptat

Cuncta sinu, finemque sui sibi corpora debent.

Hos, Caesar, populos si nunc non usserit ignis,

Uret cum terris, uret cum gurgite ponti.

Communis mundo superest rogus, ossibus astra

815

Mixturus. Quocumque tuam Fortuna vocabit,

Hae quoque eunt animae. Non altius ibis in auras,

Non meliore loco Stygia sub nocte iacebis.

Libera Fortunae mors est: capit omnia tellus

Quae genuit: coelo tegitur, qui non habet urnam.

820

Tu, cui dant poenas inhumato funere gentes,

Quid fugis hanc cladem? quid olentes deseris agros?

Has trahe, Caesar, aquas: hoc, si potes, utere coelo.

Sed tibi tabentes populi Pharsalica rura

Eripiunt, camposque tenent victore fugato.

825

Non solum Haemonii, funesta ad pabula belli

Bistonii venere lupi, tabemque cruentae

Caedis odorati Pholoen liquere leones.

Tunc ursi latebras, obscoeni tecta domosque

Deseruere canes, et quidquid nare sagaci

830

Aera non sanum motumque cadavere sensit.

Iamque diu volucres civilia castra secutae

Conveniunt. Vos, quae Nilo mutare soletis

Threicias hiemes, ad mollem serius austrum

Istis, aves. Numquam tanto se vulture coelum

835

Induit, aut plures presserunt aera pennae.

Omne nemus misit volucres, omnisque cruenta

Alite sanguineis stillavit roribus arbor.

Saepe super vultus victoris et impia signa

Aut cruor aut alto defluxit ab aethere tabes,

840

Membraque deiecit iam lassis unguibus ales.

Sic quoque non omnis populus pervenit ad ossa,

Inque feras discerptus abit: non intima curant

Viscera, nec totas avidae sorbere medullas:

Degustant artus. Latiae pars maxima turbae

845

Fastidita iacet; quam sol nimbique diesque

Longior Emathiis resolutam miscuit arvis.

Thessalia, infelix, quo tanto crimine, tellus,

Laesisti superos, ut te tot mortibus unam,

Tot scelerum fatis premerent? Quod sufficit aevum,

850

Immemor ut donet belli tibi damna vetustas?

Quae seges infecta surget non decolor herba?

Quo non Romanos violabis vomere manes?

Ante novae venient acies, scelerique secundo

Praestabis nondum siccos hoc sanguine campos.

855

Omnia maiorum vertamus busta licebit,

Et stantes tumulos, et qui radice vetusta

Effudere suas, victis compagibus, urnas:

Plus cinerum Haemoniae sulcis telluris aratur,

Pluraque ruricolis feriuntur dentibus ossa.

860

Nullus ab Emathio religasset litore funem

Navita, nec terram quisquam movisset arator,

Romani bustum populi: fugerentque coloni

Umbrarum campos: gregibus dumeta carerent:

Nullusque auderet pecori permittere pastor

865Vellere surgentem de nostris ossibus herbam;

Ac, velut impatiens hominum vel solis iniqui

Limite vel glacie, nuda atque ignota iaceres,

Si non prima nefas belli, sed sola, tulisses.

O superi, liceat terras odisse nocentes.

870

Quid totum premitis, quid totum solvitis orbem?

Hesperiae clades, et flebilis unda Pachyni,

Et Mutina, et Leucas puros fecere Philippos.

Latin
English